Чи хуьрер

Тарих. Адав гьуьрметдивди эгечIна, чна ам чирна, хвена кIанда. Къадим девиррилай, ата-бубайрилай амай тарих. Гзаф ксар чпин хуьрерин тарих чириз, ра­иж ийиз алахънава. Им хъсан кар я. Заз жуван хайи макан тир Куьрхуьруьн тарихдикай  суьгьбет ийиз кIанзава.

Чаз гьатай делилрай, гьакI хуьре амай лап яшлубурун рикIел хкунрайни малум хьайивал, чи еридиз гьа сифтедилай Куьрхуьр лугьузвай. Ина Куьре Мелик яшамиш хьана, вичин яратмишунарни шаирди ина башламишна. Сифте и хуьр Вини СтIалдилай са версинин винидихъ ЧIехи регъ лугьудай чкада, кьибледихъди яргъивал авай чIехи кIунтIал хьана­. Яргъай ам хкатна,  екез  аквадалдай. Хуьруьн­бур гьикьван кIевиз акъвазнайтIани, Тимурленган жаллатIри хуьрел гьужумнай, адаз цIай янай, гзаф чкаяр алугарнай. Алатай гатуз­ экскаваторди анай къанав ядайла, кайи кIа­рас­рин кьатIар, къаварик квай кIарасар, цлара чIулав хьана канвай цлан тарар, цларни хкатна. Душмандин жаллатI­ри ийизвай зидвилериз жаваб яз, Мелика кхьей “Мусибат наме”, “Къул хуьз экъечI” шиирралди халкьдиз эвер, душмандиз зур ганай. Амма шаирдин кьилелни бегьем къаза гъанай.

Ахпа хуьруь са тIимил винидихъ бине кутуна, гьарда вичиз са къазма эцигнай. Мал-къара, лапагар хуьзвай. Векь кIватI­завай, магьсулар битмишарзавай. Душмандин пацукай хкатна, дуланажагъ са бубат хъсан жез­вай­тIа­ни, инал асайишвал авачир. Инсанар гъуьлягъри гьелекзавай. Лугьузвайвал, им кул-кус къалин чка тир. Мурдарар гьаятра, кIва­лерани, дидеяр гвена авайла, аялрин  кьепIе­рани жедалдай. Кьасухдай авур кар хьиз, инани сама­ри, векьери ахпа кIвалерини цIай кьуна. Яд ава­чирвиляй, хкадариз тежез, самун кIун­тар, харманар, 61 кIвал кана. 3 касдал­ хи­рер хьана. И дуьшуьшдикай “Экенчи” газетдин 5-нумрада Алкьвадар Гьасан Эфендидин макъалада кхьенва. Ам кьиблепатан Табасаранда наиб тир. Инал инсанар мад яшамиш хъхьанач. Мустафа бег Карчагскийдин ва хуьре авай яшлубурун меслятралди хуьр мад куьчардайвал хьана. 3-сеферда хуьруьн бине Мирзедин регъ тIвар алай гуьнедин кьилел, кайи хуьруьвай са версинилай артух хьиз рагъ­акIи­дай пата кутун меслятна. А вахтара анлай винелдини тамар-тарар авай лугьуда. Инани инсанриз регьятвал жагъанач — яд авачир. Гьа виликрай хьиз, инани гуьнейрай эви­чIиз, тикрай винелди экъечIиз, кIулалди къубудин яд ялиз, дишегьлийрин аман атIузвай. ХъуьтIуьз им мадни залум кар тир. Инал тIимил хизанар куьч хьанвалдай, са пай алай чкадал аламалдай. Эхирни МискIиндин кIунтIал хъфидайвал хьана. Инлай къубу физвай. 1912-1920-йисар тир. Инсанар къвердавай гъавурдик акатзавай — девлет авайбур, кесибвал гьиссзавайбур майдандиз акъат­на. “Чун гьакIни кана, кур хьана, бегьемвилелди уьмуьр тухуз тахьанвай инсанар я, вири азиятар акуникди хуьрни кур хьанва. Чиди гила Курхуьр я”, — тикрариз хьана абуру.

Гьа икI, инсанрин сивера Курхуьр тIвар гьатна. “Кур” (азербайжан чIалан гаф я) гафунихъ “азият”, “четинвилер” лагьай мана ава.

ЦIийи чкада юкьни-юкьвал мискIинни эцигна. Бакудихъай хтайбуру ам тадаракламишна, кIукIни туькIуьрна, адан къавуз ракь яна. Хуьре са и дарамат тир къавал ракь алайди. Яваш-яваш мадни дегишвилер жезвай, хуьрел ранг къвезвай. Ибур 1928-1930-йисар тир. Колхоздикай, адан къурулушдикай гзаф рахаз, халкь гъавурдик кутазвай. Са шумуд хизан, чпин чил, куьтенар, араба, мал-къара вахкана, колхоздиз гьахьна. Аксивал авурбурни кими тушир. Комсомолдин  ячейка, партийный тешкилат арадал атана, активистрин кIва­лах къвердавай жанлу хьана. Колхоздин соб­ранидал сифтегьан председателни хкяна. Ам Шафиев Мегьамедэмин тир. Адалай гуьгъуьниз иниз председателвиле яру партизан  Прим лугьудай кас рахкурна. НикIер, паласаяр, калар — вири колхоздин девлетар хьана. Техил, гьажибугъда, халияр, салар гзаф цаз хьана. Багълари 400 гектардилай тIимил тушиз майданар кьунвай. Вини кьил — Алкьвадрин, агъа кьил Вини СтIалрин патав кьван экIя хьанвай. Виринрал чпин тIварар алай. А чIавуз колхозди гзаф кьадар бал­кIанар (са пай дагъда), малар, гамишар, вакIарни хуьзвай. Кьилди лапагрин, верчерин фермаярни авай. Хуьруьнбурун дуланажагъ хъсан жез гатIуннавай. Амма инани виридалайни четинзавай кар яд мукьвал тахьун тир. Мукьварив булах гвачир. 1957-йисуз хуьруьн жемятдин соб­рание хьана­. Анал цин месэла гьялна. Гьа икI, хуьруь 1957-йисалай 5-чкадал бине кутуна. 1966-йисалди хуьре колхоз, ахпа, “Самурский” тIвар алаз, совхоз кардик хьана. Адахъ вири авай. Гьайиф­ хьи, перестройкадин завалди вири кIватIай девлет тахьай мисална. Куьгьне склад квачиз, мад затIни амач.

Дяведин йисара хуьряй 205 кас фронтдиз фенай. Итимар амачирвиляй, хуьре 20 дишегьлиди тракториствилин курсар акьалтIарнай. Механизаторар тир рушари­ чпин ва къунши хуь­рерани техника идара ийиз — цанар цаз, тумар вегьез, молотилкадал кIвалахиз хьанай. Хуьруьн, райондин тарихда абуру рикIел аламукьдай крар авуна. Ингье бязибурун тIварар: Гьажиева Насигьат, Рустамова ФатIимат, Абдурагьманова Умужат, Шайдаева Саният, Эсреталиева Шуьра, Шихмегьамедова Шапери ва масабур.

Къе Курхуьр гегьенш хьанва, кьериз-цIа­руз ятIани, цIийи кIвалер эциг­завайбурни ава. Гуьнейринни дагъдин арада авай ам саки 245 гектардал экIя хьанва. Ина 4180 агьали яшамиш жезва. 1120 майишат ава. Хуьре дуьз ва гегьенш 25 куьче ава. Вад абурукай кьилинбур­ я, пуда къир цанва, амайбуруз чиргъ ве­гьен­ва, къван тунва. Хуьруьз газ, экв, Хъукь­вай­ яд­ни гъанва. “Сардархуьр-ДаркIушар водовод” кардик кутурла (мукьвара и карни жеда), цин месэла гьялна куьтягьда. Хуьре юкьван кьве мектебди, библиоте­ка­ди, амбулаторияди, аялрин бахчади, спорт­залди кIвалахзава (клуб авач). Хуьр 15 тухумдикай ибарат я.

Курхуьр  арадал атана — 679, цIийи чка­дал бине кутуна 62 йис хьанва. Хуьряй­ илимрин 52 кандидат, 4 докторар, 8 полковник, 15 подполковник акъатнава. 76 аялди мектеб къизилдинни гимишдин медалралди акьалтIарна.

Хуьруьн тарихдикай еке ктаб кхьенва­. Садбуру адаз Курхуьр, масадбуру Куьрхуьр лугьузва. За Куьрхуьр лугьузва, гьикI хьи, ада курвилин лишанар алуднава, ам медениятдинни эдебиятдин макандиз элкъвенва, курвал амач.

Райсудин Набиев