Лезгийрин тарихда гьеле ахтармиш тавунвай девирар, вакъиаяр гзаф ама. Идалай гъейри, икьван чIавалди кьиле тухванвай тарихдин ахтармишунрани жуьреба-жуьре сирер мад сеферда тупIалай хъувунин игьтияж авай месэлаярни ама.

XIX асирда Къубадин ханлухдикай кхьей тарихчийри гужуналди ханарин бинеяр Къайтагъдихъ галаз алакъалу ийиз алахъайдакай чна виликдай кхьенай. Гьа и къайдада, илимдалди субут хьанвай са делилни авачиз, XX асирда бязи тарихчийри Кавказдин Албанияда “Масагетрин пачагьлугъни” арадал гъана.

И сирер ахтармишуни, а девиррин вакъиайриз къимет гуни чи тарихдин малум ту­шир чинар винел акъудзава.

1869-йисуз Кьиблепатан Дагъустанда чкадин агьалийрин хсуси ва чилерин гьакъиндай авай ихтияррин, Темир-Хан-Шурадин дагълух мектебдин штат артухарунин гьакъиндай махсус комиссия арадал гъана. Ада 1869-йисан 5-августдилай 1870-йисан 14-декабрдалди кIвалахна. И комиссиядин эхиримжи докладда юлдаш Андроникова икI лагьана: “Аслан-хандал къведалди, Куьредин ханлухда бегар авачир”. Идалай гуьгъуьниз ихьтин фикирни арадал атана: ханлухдин агьалияр харж гузвайбу­рукай, шихрикай ва чувудрикай ибарат тир (XIX асирдин ва XX асирдин эвел кьилерин Дагъустанда феодалрин алакъаяр. Архивдин материалар. Шаркь патан литературадин кьилин редакция, 1969-йис).

Харж низ гузвайтIа, докладчиди къейднавач. Синифрикай ибарат жемиятдин векилди ахъайнавай гъалатI адетдинди яз гьисабиз жедай. Амма докладдин текстинай аквазвайвал,  вири Куьредин ханлухда­ комиссияди харж гузвайбурун 12 хуьр винел акъудна. Ихьтин суалар арадал къвезва: 1812-йисуз гьукуматди Куьредин ханлухдин кьиле Аслан-бег тайинарайдалай кьулухъ бегар гьа ханлухдин жуьреба-жуьре чкайриз куьч хьанани? Амай 200 хуьр харж гуникай азад авунани? Фикир гайила, къаравилидиз ухшар я, амма ибур винидихъ тIвар кьур комиссиядин председателдин докладда гьатнавай гафар я.

Санлай къачурла, Куьрединни Къази­къумухдин ханлухдин арада авай алакъа­яр­­ итижлу тема я. И месэла ахтармишай ин­­къилабдилай виликан ва алай аямдин тарихчийри гьисабзавайвал, 1812-йисалди Куьредин область азад тайифайрикай ибарат тир, жемиятда синифар авачир. “1812-йисалди агьалияр азад тир ва абуруз харж гун хас тушир” (XXV. Гидулянов. II пай, 56-чин. Этнографиядин малуматар. 1901-йис. №2; Андроникован доклад; Айгунова Т.С. XVIII асирда XIX асирдин эвел кьилера Дагъустандин хуьруьн тайифайрин союзрин къенепатан ва сиясатдин ­рекьяй къецепатан алакъаяр; тарихдин илимрин кандидатвилин диссертация. Махачкъала, 2005-йис; Манатилова З.З. Куьредин ханлух ва ам Урусатдик экечIун; тарих­дин илимрин кандидатвилин диссертация, Махачкъала, 2003-йис).

Историографияда Куьре XVIII асирдин кьвед лагьай паюна, гьеле Урусатдин импе­рияди къачудалди ва ана Аслан-хан тайинардалди, Къазикъумухдин ханлухдиз талукьди тирдакай хабар гузвай документар ава. Итижлу кар ам я хьи, вири документра и кардикай гегьеншдиз лугьуз алахънава. Чна абур вири санал кIватIна ва Куьре Къазикъумухдин ханлухдихъ галаз сад хъувунин жи­гьетдай ахтармишунар кьиле тухвана.

Нетижада пуд версия арадал атана: сад лагьайди, Куьре дявеяр тухуналди Къа­­зикъумухдиз муьтIуьгъ хьана. Идакай Ал­кадариди ва Буткова кхьизва.

Алкадаридин делилралди, и кар Сурхай-хандин хва Мугьаммед-ханди кьилиз акъудна: “Надир-шагь кьейидалай кьулухъ… Авариядай Сам тIвар алай касни га­­лаз атана, и округар вичин гъилик авуна” (Алкьвадар Гьасан эфенди. Асари Дагъустан. 8-пай).

Комарова кхьизвайвал, и кар са тIимил геж II Сурхай-хандин хва Мугьаммед-ханди авуна: “Фет-Али-хан кьейи макъамдикай менфят къачуна, Сурхай-ханди Куьре къачуна ва ам Къазикъумухдихъ акал хъувуна” (Комаров А.В. Къазикъумухдин ва Куьредин ханар. ССКГ, II выпуск, Тифлис, 1869-йис, 3-пай).

Са шакни алачиз, гьам Алкьвадар Гьасан эфенди, гьамни Комаров кесер авай тарихчияр я. Гьикьван абурухъ гьуьрмет ава­тIани, и тарихчийри раижнавай делилар­ вири кьабулиз жедач. Гьакъикъи уьмуьрда ихьтин гьерекатар — азад тайифаяр феодалрин хсусиятдиз элкъуьрун — еке ягъунар галайбур жедай. Куьредин чил дявейрин майдандиз элкъведай.

(КьатI ама)

Бедирхан  Эскендеров, тарихчи