Куьре гьич садрани ханлух хьайиди туш. 1791-йисалди Куьре лезгийрин азад жемиятрин мулк тир.

Амма Дагъустандин ­тарихда азад жемиятрин союздин чкадал лезгийрал ханлухдиз талукь дегишвилер кухтунвай тарих илитIзава

(Эвел — 30-нумрада)

Макъаладин I пай и ссылкадай кIелиз жеда

Лезгийриз чпин барбатIнавай хуьрер, майишатар арадал хкун патал вахт герекзавай. Вири чпин мулкар авадан хъувунал машгъул тир. Са шумуд хуьруьн чан аламай агьалийри, сад хьана, цIийи хуьрер кутазвай. Чаз а девирда лезги чилелай гьикьван хуьрер терг хьана­тIа къени чизвач. Чи халкь патал акьалтIай четин и арада Къазикъумухдин ханари Куьредин азад жемиятрал гьужумиз гатIунна. Куьредин лезгийри Къазикъумухдин II Сурхай хан кьабулнач ва адаз акси экъечIна. Амма ханар халис зулумкарар тир, абуру зайиф хьанвай чкадин агьалийриз инад кьазвай. Эдеб, ахлакь авай инсанри ахьтин крар эсиллагь ийидачир. Къазикъумухдин ханарихъ ахлакь авайни, авачирни шак алай месэла я. Са гафуналди, абуру куьревийрин азадвилихъ ялзавай къаст чпиз муьтIуь­гъарна, Куьреда цIийи къанунар кардик кутаз эгечIна.

Къазикъумухвияр — Кьурагьа

Гзаф кьадар лезгийриз, чи йи­къа­ра интернетдин жуьреба-жуьре майданра кхьизвайвал, “Кьурагь 1811-1812-йисара урусрикай хвейи” къазикъумухвияр Гияр шегьерда гьикI пайда хьайиди ятIа чизвач. Гьакъикъатдани хвенай жал? Къазикъумухвияр — гьинай, Кьурагь — гьи­най? Паталай атана, маса халкьдин чилер урусрикай хуьн абуруз герек тирни? Мегер кьурагьвийривай чпин чилер хуьз жезвачирни? Жуьреба-жуьре къундармаяр пайда хьайила, инсанрин арада хейлин суаларни арадал къвезва. Керчеквал патал лагьайтIа, лезгийри садрани урусрихъ галаз женгер кьиле тухванач, я абурунни Кавказда авай урусрин администрациядин арада садрани чуьруькарни арадал атанач. II Сурхай ханди лезги чилерал ийизвай зулумар акьван­ екебур тир хьи, чпин мулкарал урусар пайда хьуни чи халкьдик кIусни кичI кутуначир. Гьакьван чпин кьиле акъвазнавай хан такIан лезгийри 1812-йисуз пайда хьайи урусар чеб азад ийиз атанвайбур хьиз кьабулнай. Ханари чкадин агьалияр крепостной лежберриз элкъуьрнавай, абурун мал-мулкунин кьисмет чпиз кIандайвал гьялзавай. Са диндиз икрамзавай къунши халкьдал гьужумун, къанунсуздаказ абурун чилерин иесивал авун дагъвийрин къанажагъдихъ галаз эсиллагь кьазвай кар тушир. Амма Къазикъу­мухдин ханариз ихьтин къанажагъ хас тушир.

Гьайиф къведай кар ам я хьи, Да­гъустандин тарих ахтармишзавай бязи авторри, винидихъ къейд авурвал, гьакъикъат хъендик таз, къундармаяр вилик кутазва. Мисал яз, Къазикъумухдин ханари Куьредин мулкар чпин ханлухдихъ гилигна, абуруз регьбервал гуз эгечIна лугьуз кхьизва. Суал арадал къвезва: къунши халкьдин хсуси иесияр авай чилер чпин ханлухдихъ гьикI гилигдайди я? Лезгийри чилин гъвечIи кIус патални гьи жуьредин хьайитIани чапхунчийрихъ галаз женгер тухвайди я. Чарадан чил жуван чилихъ гилигун — им вуч лагьай гаф я? Тарихдин гьакъикъат ахьтинди я хьи, Къазикъумухдин ханари лезгийривай чилер чапхунчивилелди къакъудна. Гилигунни къакъудун гьар жуьредин манаяр авай гафар тирди бязи тарихчийриз къени малум туш…

ГьикI Кьурагь Куьредин ханлухдин меркездиз элкъвена?

Кьурагь Кьурагьрин азад жемиятдин центр тир. Къейд ийин хьи, Кавказдин Албания терг авурдалай кьулухъ лезгийри азад жемиятар арадал гъанвай ва абуру анжах халкьдин демократиядин къайдайрал амалзавай. И кардин гьакъиндай Урусатдин ва къецепатан уьлквейрин тарихчийри кхьенвай чешмейрини шагьидвалзава. Гьайиф хьи, советрин девирда Дагъустандин официальный тарих кхьидайла, лезгийрин тарихдик гьакъикъат­дихъ галаз эсиллагь кьан тийизвай хейлин дегишвилер кутуна. А девирда тарихдин илимдин алемда заказдалди кхьенвай, гзаф нукьсанар кумай кIвалахар пайда хьана. Гуьгъуьнлай абур Дагъустандин тарихдин бинеда гьатна. Къундармайрин куьмекдалди кутунвай бине туькIуьр хъувунин лазимвал ава.

Чна винидихъ къейд авурвал, XVIII-XIX асиррин хейлин авторрин кIвалахрай раиж жезвайвал, Куьредин, Самурдин, Къубадин, Ширвандин лезгийрин азад жемиятра халкьдин демократиядин къайдаяр кардик квай. Тарихчийри чи чIехи бубайрин жемиятар гьатта демократиядин республикайрив гекъигзавай, гьикI лагьайтIа, анра феодалрин къайдадин алакъаяр ерли авачир. Лезгийрин мулкарал хьайи халкьдин демократия февралдин инкъилабдалди амукьна. Амма Да­гъустандин партийный бязи тарихчийриз лезгийрихъ виликдай халкьдин демократия хьайиди хиве кьаз кIанзавачир, гьавиляй вири и делилар инкарни ийизвай…

VII-VIII асирра арабри Дагъларин уьлкведин хейлин халкьарал идара авунин феодалрин къайдаяр илитIна. Амма лезгийрин арада ихьтин къайдаяр кардик акатнач. И делилди лезгийринни Дагъустандин амай халкьарин арада дуствилин алакъар хьуниз манийвалнач. Кьадардал гьалтайла гзаф авай къецепатан чапхунчийрини Персия­дай ва Юкьван Азиядай къвезвай куьчери кьушунри лезгийривай чилер къакъудна, абур чпин тарихдин мулкарилай (Кура ва Аракс вацIа­рин арадай, Апшерондин полуостров) дагълариз катуниз мажбур хьана. Амма Дагъустандин дагъви халкьари лезгийрин чилер кьур са дуьшуьшни малум тушир. Ихьтин вакъиа XVIII асирдин кьвед лагьай паюна кьиле фена. Чкадин хейлин тарихчияр патал кутуг тавур, къулайсуз и макъамдикай я эсиллагь кхьизвач, кхьейтIани, къундармаяр теснифзава. Чаз лагьайтIа, анжах гьакъикъат герек я!

Къазикъумухдин ханарин гьужум дуьшуьшдин кар тушир. Абуру къуншидал алай азад жемиятрин гьисабдай чпин мулкарин сергьятар гегьеншардай планар фадлай гьазурнавай ва гьужумун патал кутугай вахт вилив хуьзвай. РикIе чIулав ниятар авайбурун алахъунар лезги халкьдин дявединни сиясатдин регьбер, къизилбашриз акси женгерин кьиле акъвазай Гьажи Давуд хаинвилелди туьрквери есирда кьурдалай кьулухъ мадни къизгъин хьана. Мисал яз, Гьажи Давуд “суьгьбетар кьиле тухун патал” туьркверин патав фен­мазди, I Сурхай ханди адан хайи хуьр тарашна. И делилди Къазикъумухдин хандиз Гьажи Давудан кьисмет гьихьтинди жедатIа, ам туьркверин патавай элкъвена хквен тийидайди виликамаз чизвайди къалурзава. ГьакIни и карди ада Гьажи Давудаз акси яз туьркверихъ галаз икьрар кутIунайдан гьакъиндайни шагьидвалзава. Сурхай хандихъ сиясатдин рекьяй лезгийрин регьбердин чка кьадай мурад авай.

…Самурдинни Къубадин азад жемиятар Къазикъумухдин ханаривай яргъа авайтIа, Куьре абурухъ галаз сергьятдал алай. Гьавиляй сифте нубатда залум ханарин лишандик куьревияр акатна. 1780-йисан эхиррилай гатIунна, Къазикъумухдин ханар Куьредин мулкарал гьужумиз гатIунна.

1791-йисуз I Сурхай хандин хтул II Сурхай ханди Куьредин азад жемиятрин гзаф кьадар мулкар кьуна. Къачагъвилелди къунши халкьдин мулкар къакъудунин нетижада Куьредин азад жемиятар гужуналди ханлухдиз элкъуьрна ва меркез яз Кьурагьрин хуьр хкяна. Къазикъумухдин хандин буйругъдалди, кичIерар гана, Кьура­гьиз ана хан яшамиш жедай чка (резиденция) эцигун патал маса хуьрерай хейлин устIарар рекье туна. Гьа икI, Кьурагьа “хандин кIвал” пайда хьана. Ам чи йикъарани ама. Ханлух арадал гъайидалай кьулухъ вири куьревияр хандиз харж гуниз мажбур хьана.

Дагъустанда авай гьаларикай кхьидайла, генерал Ермолова Куьредин лежберар авай акьалтIай пис гьал къейднава: “Куьредин ханлух мукьвал девирда арадал атанва. Агьалийрин кьадар тIимил я, абуруз хандиз харж гунин месэла лап четиндиз акъваззава…”. Вучиз четинзавай? Вучиз лагьайтIа, куьревийри гьасилзавай суьрсет саки тамамдиз хандин игьтияжриз физвай, идалай гъейри, абурун хиве харж яз къизил гунни тунвай.

Куьредин ханари чкадин агьалийриз еке зулумар ийизвай, чпиз муь­тIуьгъ тежезвайбуруз, гьукум­диз­ акси экъечIзавайбуруз инадар кьазвай. Сурхай хан гьи хуьруьз фейи­тIани, анин агьалийри ам пел чилиз яна кьабулзавай. Садазни кьил хкаждай ихтияр авачир. И къай­дадал амал тавурбурув жазаяр агакьзавай. Хандин нуькерри хуьрера чеб чпиз кIандайвал тухузвай. Агакьнавай эркекар вири ханлухда арадал гъанвай дяведин дес­­тейрик кутазвай ва абур я женгериз, я маса хуьрер тарашиз ра­къурзавай. Са гафуналди, Куьре вири патарихъай шуткьунзавай. И гьахъсузвилер саки 30 йисуз давам хьана­.

Ханарин зулумдикай хкечIиз куь манийвалзавай?

XVIII асирдин юкьварилай урусрин кьушунар Кавказдиз гьахьна. Чебни — кьибледихъай, Къуба галай патахъай. Анай абур Дербентдиз ва Дагъустандин дагълух мулкариз рекье гьатна. Генани керчекдиз лагьайтIа, урусри Кавказда кьве рехъ тайинарнавай: сад кеферпатайни рагъакIидай патай, кьвед лагьайди — кьибледихъай. Кьиблепатан Кавказда урусрин кьушунар себеб яз арадал атай саки вири четинвилер лезгийрал ацалтна. Лезгияр, абур яшамиш жезвай мулкар фикирда кьуртIа, Дагъустан ва санлай Кавказ хуьзвай къалхан хьиз тир. Кавказдин дяведин йисарани гьакI хьана.

Кавказдин дяведин сад лагьай паюна Дагъларин уьлкведа кьиле фейи дяведин гьерекатрин кьилин театр кьиблепатанни шаркь пата кьиле фена. Лезгийрин мулкарилай элячIайла, урусрин кьушунар Да­гъустандин дагълух мулкариз­ мукь­ва хьана. Гьакъикъатда ла­гьай­тIа, Кавказдин дяведа лезгийри яр­гъал­ди урусрин кьушунриз аксивал авуна ва и кар себеб яз, абурувай сакIани региондин дагълух мулкариз гьахьиз жезвачир.

Гьа икI, XVIII асирдин сифте паюна — Надир шагьдин, гуьгъуьнлай урусрин кьушунрихъ галаз кьиле фейи ягъунра гзаф кьадар аскеррикай магьрум хьанвай лезги халкь Къазикъумухдин ханарин патай гьич вилив хуьн тавур гьужумрик акатна. И вакъиайрикай хабар авачирдай кьаз, Къазикъумухдин ханари Куьредин мулкар чпин ханлухдихъ “галкIурайди” я лугьуз­, тестикьарзавай бязи тарихчийри чун тажубарзава. Абурукай садбуру и кар гьатта къагьриманвал яз гьисабзава, зулумкар ханариз мергьяматлувилин, юмшагъвилин ерияр гуз алахъзава.

Чаз и тарихдин муькуь пад хъсандиз чизва. Чи гьар са къейд, фикир, зенд анжах гьакъикъи чешмейрал бинеламиш хьанва, абурук са къундармани квач. Къазикъумухдин ханар савадлу, камаллу, дин­дал амалзавай халис ватанпересар хьиз къалурзавай тупIал тарихчийривай я чи фикирриз таъсириз, я гьакъикъат хъендик кутаз жедач.

Къазикъумухдин ханарин бинеяр гьинай тир?

Къазикъумухдин хандин кIва­лин хесетар (нравы) чир хьун патал I Сурхай хан гьукумдин кьилиз гьикI атайди ятIа тайинарна кIанда. Тарихдай малум тирвал, адахъ гзаф стхаяр авай, амма регьбервал гун тек са гьадаз кьисмет хьана.

Къазикъумухдин ханлухди арабри арадал гъайи Къазикъумухдин шамхалдин кар давамарна. Та­рихдин “Дербент-наме” чешмеда кхьенва: “Дербентда кIвалахар бегьемарайдалай кьулухъ Абу Муслим Къумухиз фена. Са шумуд жен­гинилай гуьгъуьниз анин эмирри­ ва агьалийри чпиз инсаф авун тIа­лабна ва Ислам кьабулна. Ада ана эцигай кьилин мискIин ва маса дараматар гилани ама. Къумуха регь­бер яз Шагьбал ибн Абдуллагь ибн Къасим ибн Абдуллагь ибн Аббас тайинарна”. Да­гъустандин тарихчи Р.М.Мегьамедова Къазикъумухдин шамхал арабри ваъ, Къизилдин Ордади тешкилайди яз гьисабзава. Са гафу­налди, къазикъумухрин шамхалрин сихилдин бине чкадинди туш, ам къецепатай атайбуру кутуна. Ам ни кутунатIа — туьркверини монголри ва я арабри — им маса суал я.

(КьатI ама)

Шерибан  Пашаева,

тарихдин илимрин кандидат