Агъа СтIалрин тIвар дегь девиррилай  инихъ “Фу авай СтIалар” лугьуз машгьур я. Гьа са вахтунда Агъа СтIалар еке алимар, ша­ирар акъатай хуьр,  Куьре вилаятда диндин тарсар гудай меркезни хьана.  Атлухан эфендидин медресада Мегьамед Яра­гъи­ди ва адалай гуьгъуьниз Етим Эмина, Кье­пIир Гьажимурада, ПIирерин Шихбубади, адан хва Абдулгьамида ва масабуру чирвилер къачурди гзафбуруз чида. Хуьре алай девирдани кардик квай жуьмя мискIинни Арабистандай атай векилризни инра авачир жуьрединди, Абу Убейда Аль Жарахидин кIалуб­дин­ди хьуни итижлу тир. И макъалада заз куь фикир гьа жуьмя мискIиндин патав яшамиш хьайи стхаяр Шихкеримални Шихсаидал, абурун веледрин кьисметрал желб ийиз кIанзава.

ЧIехи стха Шихкерим, вири хьтин динэгьли яз, хуьруьн юкьвал алай жуьмя мискIин­дин лап патав яшамиш жезвай. Советрин гьукумат хьайи йисара диндиз акси таблигъат физвайла, мискIиндин кьил кьадай кас амачир. Эхир имамвал къени къилихрин Шихкеримал тапшурмишна. И кардикай хабар хьайи пуд СтIалрин кавха, бине ЦIарах хуьряй тир, виликдай Бакуда нафтIадин мяденра Шихкеримахъ галаз санал фялевал авур Небиди вичин дустуниз лагьана: “Шихкерим, чун санал­ Бакуда фялеяр хьайибур, зун ви хийир кIандай ксарикай сад я. Гьавайда жуван кьил регъверин къванерик кутамир. Фена куьлегар вахце”. Куьлегар вахчун тийиз акурла, Шихкерима абур мискIиндин ракIарин дапIарда туна.

Чпихъ мал-мулк авай инсанар кьаз тухузвай вахтунда Шихеримни кьазва — жезва лу­гьудай ванери ам месе туна, ахпа рагьметдиз фена. А чIавуз адан кIвале хендеда хьанвай Сайибатаз кьве рушни кьве гада авай. Сайибат жегьил руш тир вахтунда зуруналди виликан Юсуф хандин гададиз гъуьлуьз тухванай. Гуьгъуьнлай ам бубади анай хканай. Са шумуд йис идалай вилик рагьметдиз фейи чи машгьур математик Мавлуд Керимова заз вичин чарче кхьенай: “Сайибат  яшар хьанвай Шихкериман уьмуьрдин юлдаш хьанвай”.

Ийир-тийир хьанвай Сайибата колхозда зегьмет чIугваз хьана. СтIал Сулеймана ударник “колхозчи паб Инжиханаз” шиир теснифайла, ам, яргъи са тIвалунал яру ични алаз, гвенар гуьзвай никIиз атайла, кIвенкIвечийрин жергеда Сайибатни авай. Ада вичин аялрив, каш тагана, кIелизни туна, вири эвленмишни авуна.

Шихкериман стха Шихсаид, вири стIал­вияр хьиз вичихъ авай никIин — билгендин иеси яз яшамиш жезвай. Адан хва Шихмирзе, вичин девирдин жегьилар хьиз, медресада чирвилер къачуна, диндин ва маса илимрай гъавурдик квай, устадвилелди гьам араб, гьам туьрк чIалар чидай, еке алакьунар авай кас тир. Ада Агъа СтIалрин медресада чир­ви­лер къачудай чIавуз туьрк чIалан тарсар ­Бакудай атанвай муаллимди гузвай. Муаллимди вичин рикI алай ученик Шихмирзедиз Азербайжанда кIвалахун теклифна. Шихмирзе Ба­куда еке къуллугърин иеси хьана. Азербайжанда ам Саидов Мирзе яз чидай. Адал “ГъвечIи Киров” тIварни акьалтнавай. Мирзеди гьихьтин хаталу чка хьайитIа, гьана коммунистрин тереф хуьзвай, гьина колхозар тешкилзавай ксар ягъиз рекьизвайтIа, гьана колхозар тешкилуникай авай менфятлувиликай халкьдиз чирзавай. Багъироваз ва адан итимриз лезгидиз ихьтин гьуьрмет хьун хуш къвезвачир. Чекмеяр цвазвай устIардиз кичIе­рар гана, чекмедин къене шихинин (стелькадин) кIаник гьа девирда советрин политикадиз акси партиядин членвилин  билет кутаз туна.  Гуьгъуьнлай Бериядин патав акъатай Саидов Мирзеди вич чIуру партиядин член туширди субутзавай. Багъирован фитнедалди, чекмеяр къазунна, анай билет жагъай се­бебдикди, суд-дуванни тавуна, кьур ам дустагъна ва ана телеф хьана.

Шихкериман хва Шихмевлида Мегьарамдхуьруьн райондин Гилидилай тир ТIелгья­тахъ галаз Кьасумхуьрел кIелнай. Заз ТIел­гьят халудихъ галаз мукьувай таниш жедай мумкинвал хьана. Адан диде Агъа СтIалди­лай тир. Ада заз чпин муаллимар хьайи, юкьван школадин директор Алкьвадар Абдулкъадиракай, Селимов Салаудин муаллимди­кай, иллаки Керимов Мавлудакай гзаф ихтилатар авуна. Кьасумхуьрел гзаф межлисра Сулейман бубадилай гуьгъуьниз школьникрин патай рахазвайди отличник Мавлуд Керимов тир. Мавлудан зигьиндикай ада аламат жедай са шумуд кьиса ахъайнай.

Заз Мавлуд хуьре аваз, амай жегьилар хьиз, садра кьванни кимерал акур кас туш. Адан гъвечIи стха, геологиядин илимрин кандидат, рагьметлу Шихгьасан (Ших кьатI галудна,  адакайни Асан хьана) хуьруьн школа­ акьалтIарна, дяведин йисара колхоздин бал­кIанриз килигзавай. Дявеяр алатайла, ада кIелун давамар хъувуна ва алимвилин тIвар къачуна, са шумудра Ах­цегь­ патаз геологар галаз атана. Са сеферда  Мавлудахъ галаз,  ихтилатар авурла, ада заз вичин кIелунрикай икI суьгьбетнай: “За, Сажидин, технический илимрин ктабар кIелна, галатайла, ял ядай вахтунда, художественный ктабар кIелдай. Гьа им зи ял ягъун тир”.

Рагьметлуда вич атомный бомба арадал гъизвайбурун жергедиз кьабул тавуникай ихьтин ихтилатнай.

“И кар кьилиз акъудна кIанзавай алимрин жергеда аваз, чав гвай хсуси  делойра за са кьилихъай вири суалриз жавабар кхьена. “Куь мукьвабурукай кьур, дустагъай кас авани?” суалдал акъваз хьана. Бес зи амледин хва, Баку шегьердин чIехиди яз, буьгьтендик кутуна, дустагъ авунватIани, ам за ина къалур та­вуртIа, ахпа абуру чир тавуна тадач ла­гьана, за авайвал кхьенай. Идалай кьулухъ заз эверай кас хьанач, за жуван илимдин кIвалах давамарна. Атомный бомба акъудайдалай кьулухъ адал кIвалахар авурбур, сирлувал  аламачиз, ачух хьана. Захъ галаз санал кIва­лахай урус авайди тир, профессор. Са сеферда ам зи патав атана, “Мавлуд Керимович, тебе повезло” — лагьана, адан вилер накъварив ацIанай. Заз малум хьайивал, атомный бомба акъудун патал кIвалах­завай алимар, чилин кIаник зегьмет чIугваз, винелди ачух гьавадал акъуд тийиз, са шумуд йис хьана. Ам Бериядин буйругъ тир лу­гьудай. Абуруз чпин хизанрихъ галаз ала­къа хуьдай, я чарар кхьидай, я зенгдай ихтияр га­начир. А профессор, жегьилди тиртIани, чIа­рар рехи, яхунни хьана, кьудкъанни цIуд йи­са авай къужадиз ухшар хьанвай. Сифте заз ам чир хьаначир. Абурухъ галаз гьана хьанай­тIа, низ чидай зун сагъдиз амукьдайни, рекьидайни”…

…Эхь, халкьарихъ,  инсанрихъ жуьреба-жуьре тарихар, уьмуьрар жеда. Жуван сихилдин, халкьдин тарих квадар тавун, мад ва мад цIийи делилар жагъурун, абур несилривни агакьарун гьар садан буржийрикай я.

Сажидин, шаир