Урусрин милли культура чирунихъ ва Дагъустандин вири халкьарин культурайрихъ галаз санал виликди тухунихъ несилар тербияламишунин, яни, гила лугьузвайвал, гражданвилин общество мягькемарунин карда еке метлеб авайди къейдна кIанда. Амма, чна кьатIузвайвал, культурологиядин, социально-педагогический илимар ахтармишунал машгъул алимрини къейдзавайвал, винидихъ чун раханвай месэладиз бес кьадарда фикир ганвач.
Дагъустандин халкьарин культураяр ва адетар ахтармиш тавунани туш. Мектебрани, колледжрани абурукай менфят хкудзава. Инал чи рикIел А.Алиеван, С.А.Лугуеван, А.М.Мегьамедован, З.М.Мегьамедовадин, Т.Гь.Саидован ва масабурун ахтармишунар, методикадин теклифар, къалурунар къвезва. Икьван кIвалахар кьиле тухванватIани, чи фикирдалди, урусрин милли культурадин тербиядинни чирвилер гунин ирс, мумкинвилер дериндай ахтармишнавач, я чи илимдинни культурадин идарайра (хилера) абурукай бес кьадарда менфятни хкудзавач.
Инал чун рахазвай месэладал (мектебра урусрин милли культура ва адетар) урус миллетдин векилар санал яшамиш жезвай Къизляр, Тарумовский районрин, Къизляр шегьердин мектебра кьванни чирвилер гузвач.
Республикада мектебар патал урус чIалал акъудзавай ктабрин, учебникрин, программайрин манадиз къимет гайилани, чи республикада урус чIалал рахазвай халкьарин милли адетриз ва культурадин ивирриз са артух фикир ва чка тагузвайди ашкара я. Гьа и кардал машгъул жезвай вини дережадин пешекарарни бес жезвач.
Эхь, са патахъай, чун Дагъустандин халкьарин (гьа жергедай урусринни) дуствилин ва садвилин алакъаяр мягькемарун герек тирдакай рахазва. Муькуь патахъай, чи культурадинни образованидин идарайра а кар вичин герек тир дережада тваз жезвач. И месэладиз талукьарнавай, кьил-кьилеллаз туькIуьрнавай теориядинни практикадин методикани авач. Гьа предметрай тарсар гудай пешекар муаллимарни гьазурзавач.
Амма, чна винидихъни къейднава, Дагъустандин урусрин милли культура чи умуми культурадин къакъудиз тежер пай я, адахъ гьакьван кьетIенвилерни ава, чаз, дагъустанвийриз, чи шартIариз, тарихдиз, яшайишдиз талукь тафаватлувилерни. Абуру чун агудун лазим я, къакъудун — ваъ. И карни анжах чи вири халкьарин культурайрин кьетIенвилер, абуру чпи чпиз ийизвай таъсир, тарихда арадал атанвай садвилер дериндай ахтармишайла, кьилиз акъудиз жеда.
Дагъустандин урусрин милли культура ва адетар чирунин асул рекьер ихьтинбур я:
— аялар (жегьилар) урус халкьдин материальный культурадин ирсинихъ ва ахлакьдинни этикадин адетрихъ галаз танишарун;
— культурологиядин рекьяй аялрин (жегьилрин) чирвилер гегьеншарун, Дагъустанда урус халкьдин векилрин уьмуьрдинни яшайишдин кьетIенвилериз итиж авунин шартIар яратмишун;
— урус халкьдин векилрихъ галаз дуствилинни садвилин алакъайриз къуват гун; гьакъикъи интернационалиствилин идеяйриз ва адетриз гьуьрмет ийиз вердишарун;
— урус векилрин арада авайла, абурун адетрал, яшайишдинни этикадин къайдайрал амал авунин вердишвилер кутун ва икI мадни.
Ибур чеб чпелай арадал къведай вердишвилер туш. Абур арадал атуниз куьмек яз жуьреба-жуьре терефрай (темайрай) чирвилер гун лазим я. Мисал яз, “Инсан ва культура”, “Дагъустандин урусрин милли культура, ам арадал атунин девирар”, “Дагъустандин урусрин руьгьдин культура”, “Дагъустандин урусрин материальный культура”, “Дагъустандин урусрин художественный культура”, “Дагъустандин урусрин гъилин-тупIун сеняткарвилер” ва икI мадни маса темайрай. Ибурни мектебда кIелзавай маса предметрихъ — литературадихъ (урус ва Дагъустандин халкьарин), музыкадихъ, изобразительный искусстводихъ, зегьметдин ва физкультурадин тарсарихъ галаз сих алакъада тван. Виридалайни артух — Дагъустандин халкьарин культурайрай ва адетрай гузвай чирвилерихъ галаз. Ихьтин кIвалах тарсарилай къецени тешкилин.
Кьилин везифа — гзаф миллетрин векилрикай ибарат тир коллективра аялриз сада-сад диндирмишдай, санал зегьмет чIугвадай, сада-садан гьуьрмет ва лайихлувилер хуьдай, дуствал мягькемардай шартIар арадал гъуникай ибарат я. Урус халкь гьа и вири гьуьрметриз лайихлу тирди аннамишун лазим я.
И кардани педагогикадин фадлай арадал атанвай къайдайрикай хийир къачун: аялриз инсандин этикадинни ахлакьдин нормаяр чирин, жуьреба-жуьре месэлаяр гьялзавай къугъунар тешкилин, урус халкьдин манияр, махар, шиирар чирин, гъилин-тупIун гуьрчег затIар гьазурин, тIуьнар ва абурун технология (гьазурдай тегьерар) чирин ва икI мадни маса уламар, рекьер…
И месэлайрай кхьенвай литературани (тарихрай атанвай) хейлин ава. Дагъустандин урусрин милли культура чирун диндин истемишунрин таъсирдик кутун тавун, ам михьиди, аслу туширди яз хуьн герек я. Яни са культурани масадаз къарши акъвазар тийин, абур гьа са шартIара, са метлебар аваз, арадал атанвайбур тирди аннамишиз тан. Анжах гьа ихьтин шартIара аялар халкьарин культурайрин ва хъсан адетрин куьмекдалди тербияламишунин кIвалах вичин виниз тир еридивни, метлебдивни агакьда.
Ш.Мирзоев,
РД-дин илимдин лайихлу деятель, РФ-дин кьилин
школадин гьуьрметлу работник, профессор
