Карчийрикай, гъвечIи ва юкьван бизнесдал машгъулбурукай ихтилат кватайла, за фикирзава, уьлкве базардин экономикадал, капитализмдин къайдайрал элячIайла, кьилдин хсусиятдиз рехъ ачухайла, яраб чара авачиз карчивилиз кьил ягъай гьикьван инсанар канатIа, гьикьванбур авай пуларикай, кIвалерикай, мурадрикай магьрум хьанатIа? Эхиримжи къанни цIуд йисуз и жуьредин барбатIвилерик акатай инсанар вишералди ава.

ГъвечIи бизнесдиз кам къачур гьар садаз­ акуна хьи, дугъриданни, законрал бегьемвилелди амал тийизвай чкада карчивилел машгъул  хьун гзаф четин я. Гзафбуру гьави­ляй бизнес гадарни авуна. И муракаб рекье бязи дишегьлиярни гьатна. Виридалай эхирдалди­ рехъ давамариз алакьначтIани, яваш-яваш, акьалтзавай азиятризни таб гуз, виликди еримишзавайбурни ава. Ахьтинбурукай сад  Бабаева-Басумова  Соня  Абумислимовна  —  Махачкъаладин Редукторный поселокда, “Пирамида” клубдин (паркдин) къаншарда авай “Перекресток” кафедин директор я.

Соня 1968-йисуз Хив райондин ЦIинитI­рин хуьре (бубаяр Сулейман-Стальский райондин Рухунрин хуьряй я) дидедиз хьана. Кьуд лагьай класс куьтягьайла, ам неф­тяник Абумислим бубади вичи зегьмет чIугвазвай Къазахстандин Шевченко (гила Актау) ше­гьер­диз тухвана. Ина ада юкьван школа ва не­дай-хъвадай шейэрин техникум акьалтIар­на. Шегьердин диетический умуми 24-нумрадин столовойда кассирвиле кIвала­хиз эгечIай технолог са тIимил вахтундилай заведующийдин заместителвиле тайинарна. Инай адаз шегьердин чIехи электрозаводдиз теклифна. Карханада агъзурралди рабочийри кIвалах­завай, абур патал югъди-йифди хуьрекар гьазурзавай вад столовой кардик квай. ЦIуругуд йисуз Соняди технологвиле зегьмет чIугуна. Хизандин месэлаяр себеб яз, 2005-йисуз ам Махачкъаладиз хтана.

— ЦIийи чкадал вуна квелай башламишна? — хабар кьуна за.

— Гьелбетда, сифте нубатда яшамиш жедай чкадин къайгъу акуна, ахпа ина-ана жуван пешедай кIвалахдихъ къекъвена. “Золотая подкова” ресторанда зун администраторвиле кьабулна. Авайвал лугьун, зун жува кIва­лахай чкайра къайда, низам аваз вердиш хьанвайди я. Ина гьар сад вичин везифайрив­ эгечI­завай тегьер масад тир. Гьавиляй са йисуз за эхна, ахпа “Окоро” тIвар алай фирмадиз фе­на. Сагьибриз чпин столовой тадаракламишна кIанзавай. Абуру зал кьуру, са затIни авачир дарамат ихтибарна. Лап тIура­ри­лай, шишерилай гатIунна, тIуь­нар-хъунардай идарадиз герек мебелдал, тадаракрал, къаб-къажахдал къведалди вири къачуз ту­на, столо­вой­да кIвалахдай инсанар жагъурна ва ам кардик кутуна.

Фирмадин сагьибри зал мадни са кар их­ти­бар хъувуна: мугьманханадин дарамат герек вири шейэралди тадаракламишун. Гьар са номердиз вичихъ галаз кьадай мебель къачуна, къенепатар безетмишна, дараматдин вилик патар аваданламишна, мугьманханада кIвалахдайбур кьабулна… Куьрелди, мугьманхана ишлемишиз вахкайла, зи гереквал амукьнач. Заз Бийбулатован куьчеда авай “Ви­раж” кафедин иесиди дараматдин къенепа­тар (зал, кухня) кутугай гьалдиз гъун (дизайн) теклифна. Инани за жуван чирвилерикай, алакьунрикай менфят къачуна, кафедал абур гъана. Кухнядин къуллугъчийриз, официантриз хейлин крар чирна. Кьве йисуз гьана  кIвалахна. Чпин инсанар гъавурдик акатайла, зун мад герексуздаз элкъвена. Гьа и чIавуз за кьа­тIана ва жуваз лагьана: “ИкI жедач, Соня, масадбуруз кIвалахай кьван бесрай, жуван кар гъиле кьуна кIанда”. Им 2008-йис тир.

— Фикир хъсанди тир. Амма и кар патал пулдин такьатар авайни вахъ?

— КIандатIа агъугъ, кIандачтIа, — ваъ, гьич вад агъзур манатни гвачир.

— Кредит къачунани?

— Ваъ. Кредит къачурбурун кьилел ахпа вуч къвезвайди ятIа, заз ванер-сесер хьанвай. Гьавиляй ахьтин ахмакьвал за авунач. Редукторный поселокдай (I Петрдин куьче, 40 (ж) дарамат) чка жагъурна ва анаг тадаракламишиз гатIунна. Ана майваяр, емишар маса гудай базар авайди тир. Гьа ихьтин чкадикай кафе авун регьят месэла тушир. ЯтIани зун кардив эгечIна. Къейд ийиз кIанзава, винидихъ тIвар кьур идараяр къайдадиз гъидайла, зун мебель, махсус  тада­ра­кар маса гузвай фирмайрин векилрихъ галаз таниш хьанвай, абуруз зи ми­хьивал, дуьзвал, гафунин иеси хьун чизвай. Гьавиляй зав герек шейэр аламаз вугана. Гьелбетда, ахпа за абурув тайин кьадар пулар вахкана. Кафе эхирдалди тадаракламишдай, кIвалахдай гьалдиз гъидай, ашпазар, официантар ва маса ксар кIвалахал кьабулдай пулар гьинай атана лагьайтIа, абур зав ваха вугана. Ингье къе цIусад йис жезва за жуван кар ачухна.

— Шегьерда, гьа и къваларивни тIуь­нар-хъунардай идараяр гзаф я. Кирида кьунвай дараматдин пуларни вахкайла, ваз хийир­ кьванни жезвани?

— Вун гьахъ я, ресторанар, кафеяр гьар са камуна гьалтзава. Кафе кардик кутур сифте йисара къазанжияр арадал къвезвай, амма исятда пара четин я. Киридин, экверин, газ­дин­, налогрин пулариз, кIвалахзавайбурун ма­жибриз гьар вацра виш агъзурдав агакьна пул физва. Жуваз амукьзавайди кепекар я. Эгер дарамат жуванди тиртIа, хийирни пара жедай.

— Зун гъавурда акьазвайвал, конкурентар гзаф авайла, муьштерияр кафедиз желбдай артухан тафатлувилер, са гьихьтин ятIани кьезилвилер хьун лазим я.

— Дуьз я. Зун инанмиш тирвал, тIуьнар-хъунардай идарадин кьилин къанун, метлеб ана гьазурзавай хуьрекрин еридихъ ва муьштерийриз къуллугъ авунин тегьердихъ галаз алакъалу я. Гьавиляй чун хуьрекар тIям­лу­бур, дадлубур, ерилубур гьазуриз, текли­физ ва муьштерияр хушвилелди кьабулиз алахъзава. Хуьрекар патал як, картуфар, хъчар, некIедин продуктар за маса къачузва, вучиз лагьайтIа, масадбурал и кар ихтибарна виже къведач.

Са рахунни алач, ашпазрилайни гзаф крар аслу я. Лугьун лазим я хьи, кафеда кIва­лахай ашпазар чпин пешедин устадар тир. Лезги халаяр Вера, Сияра ва гила авай Сима. Пудни лезги дишегьлияр я. Заз акуна ва чизва, тинидин хуьрекар авунал гьалтайла, лезги дишегьлийрив агакьдайбур авач. Абурухъ хьтин тини ишиндай устадвал масадбурухъ авач. Абурун гъиликай хкатзавай пичIекар, афарар, хинкIарар кафедиз къвезвайбуру иштягьдивди незва. Гьатта чпин кIвалеризни хутахдайбур заказ гузва. И кар фикирда кьуна, чна кIвалериз хуьрекар заказ гудай къуллугъни кардик кутунва.

Гаф атай чкадал лугьун, зун жуван чирвилерни хкажиз алахъзава. Вучиз лагьайтIа, кIвалахдин рекьяй жуван устадвал датIана хкажна кIанда, яни яшайишдин къайгъуйриз килиг тавуна, девирдихъ галаз виликди камар къачуна кIанда. Ахпа рикIни рази  жеда. Зун уьлкведин шегьерра тешкилзавай тIуь­нар-хъунардай идарайрин работникрин семинарриз физва. Грозныйда, Сочида, Ростовда кьиле тухвай мярекатра иштиракна. Жуван тежрибадикай ихтилатна, масадбуру кIва­лахда твазвай цIийивилерихъ галаз таниш хьана. Апрелдиз Краснодарда жеда гьахьтин семинар. Заз гьанизни теклифнава. Сочида заз рангунин тинидин пичIекар ийидайвал чир хьана. Са шумуд варз я чнани кафеда рангунин пичIекар гьазуриз.

— Рангунинбур? Абур гьихьтинбур жезва?

— Адетдинбур хьиз. Тинидик кутазвай рангар тIебиибур я, яни газардикай, чугъундурдикай ва маса емишрикай, майвайрикай, наба­татрикай гьазурзавай рангар. Кафедиз къвезвайбурун игьтияжриз килигна, чна хъчадин, якIун, вечрен якIун, какадин, мукашдин, аялар­ па­тал куьлуь емишрикайни (ягоды) пи­чIе­кар гьазурзава. ГьакI  жуьреба-жуьре афарарни, хинкIарарни. Гилан жаванриз — пиццаярни.

Инсанар желб авун патал чна кафеда пуд телевизор ва чIехи экран эцигнава. Хуьрек нез атанвайбурувай Россиядин телеканалрай къалурзавай итижлу передачайриз, концертриз ва футболдиз килигиз жезва. Чна алай вахтунда экуьнин сятдин 8-далай йифен сятдин 12-далди кIвалахзава.

Мадни лагьайтIа, чна кафе хайи йикъар, юбилейдин суварар къейдзавайбурув, банкетар, мехъерар ийизвайбурув вугузва. Столрихъ 50 касдилай виниз инсанар гьакьзава. Агьалийриз чир хьун патал лугьуз кIанзава, чи къиметарни юкьванбур, меркездин агьалияр, мугьманар патал кутугайбур я.

— Соня Абумислимовна, хизандин патай ваз вуч куьмек ава?

— Зи хизан са акьван екеди туш: зунни кьве руш ва хтул. Абумислим дахдин хизан чIехи­ди тир. Муьжуьд кас. Чун лап хъсандиз, шад­диз­ яшамиш жезвай. Уьлкве чкIайла, Къазах­станда миллетчивилиз кьил ягъайла, дах, ви­ри гадарна, иниз хтуниз мажбур хьанай. Авай вири эменнидикай магьрум хьайи инсанриз татугай дегишвилери пис таъсирна ва идакди диде, дах, ими, ахпа вах, стха рагьметдиз фена. Хизан за гьамиша сад лагьай чкадал эцигзава. Ам уьмуьрдин макьсад, кьел я. ГьакI — аяларни. Зал гьалтай итим тарифдиз ла­йихлуди тушир, адахъ галаз чара же­дай чкадал атана. Зун жуван балайриз бу­бавални дидевал ийиз алахъна. Къе зун жуван рушарилай рази я. Абуру уьмуьрда чпиз лайихлу чкаяр кьунва ва зазни куьмекар гузва­.

 — Вахъ гьихьтин мурад ава?

— За жуван, садалайни аслу тушир, алай аям­дин тадаракралди таъминарнавай хъсан ресторан кардик кутадай йикъакай фикирзава­.

— Кьилиз акъатрай ви мурад, гьуьрметлу Соня Абумислимовна.

Нариман Ибрагьимов