Эхиримжи йисара Дагъустан санаторийринни курортрин макандиз элкъвезвайди сир туш. Ахьтин чкайрикай сад СтIал Сулейманан райондин санаторий-профилакторий «Кпул ятар» тирди гзафбуруз чида. Асиррин мегъуьн ва чинардин тарарин гъвечIи тамун юкьва авай ина чиликай 30-далай виниз чешмейрай яд авахьзава. Абурукай кьвед радондинбур я. Абур себеб яз, ина профилакторий-санаторий эцигна, гзафбуруз и цикай себеб хьана. За, и цIарарин авторди, Кавказдин минеральный ятаралди сагъардай саки вири чкайра, гьа гьисабдай яз Ессентукида, Кисловодскда, Железноводскда, Пятигорскда ва масанра ял яна, сагъламвал мягькемарна. Эхиримжи йисара анжах кпул ятарикай менфят къачузва. И мукьвара за нубатдин сеферда ана жуван сагъламвал гуьнгуьна хтуна.
Гьар сеферда зун инин къуллугъчийри чинал хъвер алаз, хушдиз кьабулна. Лазим чарар-цIарар ацIуруниз, палата чара авуниз, столовой къалуруниз абуру 15-20 декьикьа серфда. Гаф кватай чкадал заз палатаяр, алай аямдин мебель, телевизор, холодильник, михьи ва уьтуь янавай пек-лек (белье) экIянавай мес-яргъан аваз, хъсандиз тадаракламишнавайди къейд ийиз кIанзава. Адет хьанвайвал, гуьгъуьнин юкъуз ина, лазим анализар къачуна, медсестради санаторий-курортдин книжка ацIурна. Ана лазим вири кхьинар авурдалай кьулухъ книжка кьилин духтурдин гъиле жезва. Гьа идалай адахъ галаз танишвал башламиш жеда. И сефердани зун Гуьлмегьамед Гьамзатовича, кIвачел къарагъна, гъил кьуна, салам гуналди къаршиламишна. Са шумуд сеферда жув атанвай ва мадни хтун рикIе авай и чкадиз талукь яз гуьгъуьнин юкъуз за адахъ галаз суьгьбетун кьетIна ва санаторий-профилакторийдикай куьруь суьгьбет авун тIалабна.
— Санаторий-профилакторийда вири къулайвилер яратмишнава. ГъвечIиди ятIани, адан бинеда тIебиатдин чешме хьунихъ тIимил важиблувал авач. Ина кIвачеринни кьулан тарцин, нервийрин, ивидин къурулушдин азарар сагъарзава. Массаждикай, медицинадин алай аямдин тадаракрикай, радондин ваннайрикай ва кьарадикай менфят къачуналди кьилиз акъудзавай физиотерапиядин жуьреба-жуьре серенжемри адетдин медицинадивай (герек дуьшуьшра чна адакайни менфят къачузва) сагъариз тежезвай уьзуьрарни ина сагъардай мумкинвал жезва. Иниз ял ягъун ва сагъламвал мягькемарун патал, чи республикадин шегьеррайни районрай хьиз, Россиядин, Кеферпатан Кавказдин жуьреба-жуьре регионрайни агьалияр къвезва. Алай вахтунда чаз йиса 700-дав агакьна мугьманар кьабулдай мумкинвал ава, — вичин гъилик квай кIвалахар къерехдихъ авуна, суьгьбетзава духтурди. — Чи чилин, тIебиатдин гъвечIи макандикай лап дегь вахтарилай инсанриз куьмек хьайиди рикIел хкизвай риваятарни ама. Чкадин агьалийри инаг михьи, пак чка, пIир яз гьисабзавай. ИкI, кьилин чешмедин патав экъечIнавай мегъуьн зурба тарцин кIаник квай хилерал, пIирериз хас тирвал, цIирхер кутIундай. И тарцин кIаник Ибрагьим шейхди йифериз, вичин капан юкьвай экв яна, пак Къуръан кIелдай лугьудай риваят ава. Ада и пак чкада инсанриз чеб сагъарун меслятнай. ИкI, Кьулан СтIалрин куьгьне сурара шейх Ибрагьиман сурун кьилихъ галай къванцел ам 500 йис идалай вилик яшамиш хьайиди атIанва. Гьа икьван йисара кпул ятарин чешмейри инсанриз сагъламвал мягькемариз къуллугъзава.
Санаторий-профилакторийдин дарамат Советрин Союз зайиф жезвай девирда «Калининан» совхоздин директор, вичин тIвар хъсан регьбер-майишатчи яз машгьур хьайи, са шумуд ордендин сагьиб, Россиядин лайихлу агроном Сиражудин Альдерован мураддалди эцигнай. Гьа икI къадим чешмейрин цIийи уьмуьр башламиш хьана.
За кьилин духтурдихъ галаз суьгьбетзавайла, адан кабинетдиз терапевт Аслан Саидов атана. Ада ина кIвалахиз 20 йисалай гзаф вахт я.
– Сагъламвал мягькемарзавай касдин гьал фикирда кьуналди, ина асул гьисабдай, озонотерапиядикай, радондин ваннайрикай, нафталан, сероводороддин кьар ишлемишуникай ва маса серенжемрикай менфят къачузва. Россиядин са жерге маса регионрани озонотерапия гегьеншдаказ менфят къачузвай серенжемрикай сад я. Адалди атеросклероз, рикIин ишемиядин азар (ИБС), нефесдин, тIуьн иливарунин органрин, хамунинни венерологиядин, хирургиядин, акушервилинни гинекологиядин, неврологиядин хилерин азаррикай сагъарзава. Са гафуналди, озонотерапиядалди сагъарунин сергьятар гегьеншбур я. Ада гьакIни иммунитет хкажуниз, бактерийрикай беден михьи авуниз куьмекзава. Ам ишлемишун къадагъа тир ксар авач, чIуру таъсирни (побочный эффект) адахъ саки авач. Мадни ачухдиз лугьун хьайитIа, озонди раб-дарман ишлемишуналди сагъарзавай вахт тIимиларзава, — алава хъувуна Саид духтурди.
Чи суьгьбетдик и идарада зегьмет чIугвазвай, духтуррин тапшуругъар гьасятда кьилиз акъудиз чалишмиш жезвай медсестра Лаура Нурмегьамедовна экечIна. Жуваз итижлу тирвиляй за адавай нафталандикай, аби рангунин кьарадикай, ваннайрикай суьгьбетун тIалабна. Ада зун гъавурда турвал, радондин ва аник квай маса минералрин ятарикай ваннаяр, душ кьабулзава, гьакIни и яд хъвазва. Кьилди къачуртIа, радондин ятари дамарра ивидин гьерекат къайдадиз хкизва, мекьивал себеб яз арадал къвезвай азаррикай сагъарзава ва я абурун вилик пад кьаз куьмекзава, хер хьанвай чкаяр фад сагъарзава, тIал секинарзава. Гьаниз килигна и ятар хамунин, нервийрин къурулушдин ва дуркIунрин азарар авайла ишлемишзава.
Нафталанди куьмекзавай азаррикай Аслан Саидовича суьгьбет давамар хъийизва:
— Нафталандихъ, нафталандин нафтIадихъ, дугъриданни, дава-дарман жедай кьетIенвал ава (дуьньяда адаз тешпигь авач). Нафталандихъ ихьтин кьетIенвал хьун адак квай, сагъламвал патал еке менфят хкатзавай углеводороддин «гьунарлувал» я. Ада гзаф БАД-рин (биологически активные вещества) бине эцигна. Са гафуналди, нафталандикай инсандин санлай вири бедендиз менфят хкатзава. Адахъ галаз сад хьиз, сероводороддин кьарадикайни менфят къачузва. Кьарадалди сагъарун — къадим девиррилай ишлемишзавай къайда я. ТIебиатди, чпихъ инсан сагъарунал гьалтайла, кьетIенвал аваз арадал гъанвай кьарар (органо-минеральные образования) цIалцIамвилелди, яргъалди чимивал хуьналди, БАД-ралди (кьелер, газар, витаминар, ферментар) ва чпик чан алай микроорганизмаяр хьуналди тафаватлу жезва. Кьилди къачуртIа, кьарарикай кIарабринни жукIумрин къурулушдин, гьа гьисабдай яз артрит, остеохондроз, радикулит, нервийрин къурулушдин азарар сагъарун патал менфят къачузва.
Эхирдай зун мад Гуьлмегьамед Гьамзатовичахъ элкъвена, адавай за жувахъ галай хтул рушаз, СВО-дин иштиракчидин веледдиз, ина кьезилвилер аваз сагъламвал мягькемардай мумкинвал жедани лагьана хабар кьуна.
Ада хтулдин тIал-квалрихъ яб акална, сагъламвилел чеб машгъул жезвайди, амма иниз кьезилвилер аваз сагъарун патал идарадин иесидин ихтияр лазим тирди лагьана.
— Ам гьинай акваз жеда? Зун гьиниз фин лазим я? — хабар хкьуна за.
— Санизни фин герек авач. Мусабег Мирзеабасов вич иниз къведайди я.
Нисинин тIуьн недай вахтунда столовойдиз жегьил итим гьахьна. Винел патан акунрай ам ина сагъламвал мягькемарзавайдаз ухшар авачир. За ам инин иеси тирди гьасятда кьатIана. Патав фена, салам гана, хтулдин патахъай авай тIалабун жузуна. Адан тIал вуч ятIа лагьайла, ада ам гъун ва ина сагъарун теклифна. Идарадин регьбердиз хас тирвал, ам хъсанвал ийиз кIандай гьуьрметлу инсан тир. Гуьгъуьнин юкъуз чун гьалтайла, ада рушан патахъай хабар кьуна. За адаз ганвай куьмекдай сагърай лагьана, кIвалахда агалкьунар, хизанда хушбахтлувал хьун алхишна.
Тамам 10 юкъуз ина за ва хтул руша сагъламвал мягькемарна. Эхирдай идарадин бухгалтерияда лазим гьахъ-гьисабар кьуна. Вири вахтунда чун ина идарадин регьбер, вири персонални сагъламвал мягькемариз атанвайбурув къайгъударвилелди, регьимлувилелди эгечIунин шагьидар хьана. Анай чун рази яз экъечIна. Сагърай чеб вири!
Гьасанбег Хидиров,
писатель, тарихчи,
РФ-дин умуми образованидин гьуьрметлу къуллугъчи.
Табасаран район
