Чи уьмуьр че­тинарзавай кьилин себ­ебрикай сад коррупция, ришветбазвал я. Коррупция себеб яз сифте нубатда гьахълувал, къанунар магълуб жез­ва. Гьахълувал авачир, законар гьисаба такьазвай обществода агьалийрин дуланажагъ садрани хъсан жезвайди туш. Чна лугьузва хьи, чи уьлкведа кIанелай кукIвалди вири ришветбазвили кьунва. Уьлкведин регьберрини тестикьарзава: коррупцияди деринра бине кьунва ва государстводи адахъ галаз женг чIугвазва.

Гьакъикъатдани, женг чIугвазва. Эгер женг чIугвазвачиртIа, чи гьалар мадни пис жедай. “Балугъ кьилелай ктIида” гафар чка-чкадал тикрариз, чна вири тахсирар государстводик, чиновникрик, гьукумдин кьиле авайбурук кутазва. Гьа са вахтунда чна коррупциядин, ришветбазвилин тахсиркарвилерин иштиракчийрикай чун, яни ришвет гузвайбурни тирди кваз кьазвач. Законри лугьузвайвал, уголовный жавабдарвал, ришвет къачузвайдан хьиз, ам гузвайдан хивени ава.

Государстводи коррупциядихъ галаз кIевелай женг чIугвазвайди аслу тушир ана­литикри тухузвай ахтармишунрай аквазва. ИкI “Петербургская политика” фондунин ахтармишунри къалурзавайвал, 1990-йисара чIехи къуллугърал алай тахсирлу чиновникар, сад-кьве дуьшуьш квачиз, дустагъзавачир ва я абуруз шартIу-налди кар атIузвай. Гуьгъуьнин цIуд йисан девирда регионра, шегьерра ва районра гьар йисуз 8 касдив агакьна юкьван ва вини дережадин къуллугърал алайбур уголовный жавабдарвилиз чIугваз хьана.

Эгер 2012-йисуз чIехи къуллугърал алай 16 госчиновник (гьа гьисабдай яз 4 кас федеральный дережадинбур) дус-тагъ­натIа, 2014-йисалай тахсирлу яз кьазвай чIехи къуллугъчийрин кьадар къвердавай артух жезва. Алатай девирда­ гунагькар губернаторрик хуькурзава­чир­тIа, 2015-йисалай ФСБ-ди, Силисчивилин­ комитетди регионрин регьберрин “гьунарлу крар” ахтармишиз башламишна.

Гьа икI, девлетри кьил-кьилелай ракъурнавай Сахалиндин губернатор Александр Хорошавиналай эгечIна. Ахтармишунар авурла, адан кIваляй са мил­лиард манатдилай гзаф пул жагъанай. Идан гъавурда акьазва: Хорошавина хьиз, чуьнуьхзавай маса чиновникрини гьарам пулар кIвалера хуьзва. Ме­села, полковник Захарченкоди — кIуьд миллиард манат. Бес, 36 млн. манатдин къимет авай авторучка (кхьинардай къелем) Хорошавинан квез тир?

Губернатордихъ галаз санал ре­ги-он­да­ чIехи къуллугърал алай цIудралди чи­новникар силисдик кутуна, область идара аву­­нин къуллугъар тамамвилелди михь­на­.

Коррупциядикай михьи авунин нубат Коми Республикадал атана. Агьалийри гзаф шикаятар ийизвай республикадин кьил Вячеслав Гайзер садлагьана кьаз хьанач: Москвада “кIеви далу” авай хьиз тир. Амма ФСБ-дин куьмекдалди Сык­тыв­кар, Воркута, Ухта шегьеррин регьбе­рар ва мад 10 кас къуллугъчияр кьуна. Гзаф вахт алатнач, Гайзерни кьуна. Адахъ жанавурдинбурулай къати иштягьар авай. Силисчийриз малум хьайивал, Хорошавина госконтрактрилай вичин жибиндиз 30 процент “откатар” къа­чузвайтIа, Гайзера 70 процентдив агакьна къачуз хьана.

Къейд авун герек я хьи, гьа и 2015-йисуз Краснодарский крайдин, Челябинский, Ивановский, Новгородский, Омский областрин вице-губернаторар ва са жерге маса чиновникарни кьунай.

2016-йисуз гьукумдин вири дережайра чIехи къуллугърал алай 39 кас уголовный жавабдарвилиз чIугуна. 2017-йисуз закондин къармахра 2001-йисан январдилай инихъ Марий Эл республикадиз регьбервал гуз, виликдайни ина чIехи къуллугърал хьайи Леонид Маркелов гьатна.

Дагъустан Республикадин кьилиз Владимир Васильев атайдалай кьулухъ коррупциядихъ галаз гьикI кIевелай женг чIугвазватIа, виридаз аквазва. ЦIи Карачаево-Черкесиядай тир сенатор Рауф Арашуков Федерациядин Советда кIва­лахдин вахтунда силисчийри кьуна хутахун, вири уьлкведа гьикьван ван-сес чкIанатIани, мягьтел жедай кар хьанач. Вучиз лагьайтIа, общество коррупцияди­кай михьунин кIвалах къвердавай деринриз гьахьзавайди халкьдиз аквазва. Коррупционердиз, ам гьикьван чIехи къуллугъдал алаз хьайитIани, ада гьикьван миллиардар, чувалралди пулар чуьнуьх-наватIани, адахъ Москвада гьихь­тин “яцIу далу” аваз хьайитIани, къе законар­ хуьдайбурун гъиле гьатайла, адаз кьадай чка амукьзавач. Садакайни, са куь­никайни куьмек жезвач.

Шаз федеральный дережадин чIехи къуллугърал алай 13 кас кьуна, дустагъна. Аналитикрин гьисабунрай, эхиримжи 25 йисан девирда и дережадин “гьакимар”  икьван гзаф кьадарда са йисузни уголовный жавабдарвилиз чIугурди туш. Идалайни гъейри, Россиядин тарихда сифте яз губернаторар дустагъда твазва. ЧIехи къуллугъраллай коррупционерар кьурла, абурухъ галаз са цIир­гъинаваз тахсиркарвилера иштиракай гъвечIи “гьакимарни” силисдик акатзава­.

Аквазвайвал, чи уьлкведа коррупциядихъ галаз женг системный къайдада чIугвазва. Бязи авторрин гафарай, РФ-дин Генпрокуратурадин, Силисчивилин комитетдин, ФСБ-дин, МВД-дин къуллугъчийрикай ибарат махсус подразделение тешкилнава. Адан вилик коррупцияди кьунвай регионрин “кукIушар» михьунин месэла эцигнава. Губернаторар, регионрин гьукуматрин, парламентрин регьберар, министрар, депутатар силисдик кутун гьа и къурулушдин саналди тир кIвалахдин нетижа я.

Малум тирвал, шаз январдиз Дагъус­тандиз законлувал хуьнин кар, гьукумдин идарайрин кIвалах ахтармишун патал 38 кас прокуроррикай, 70 экспертрикай, силисчийрикай ибарат тир РФ-дин Генпрокуратурадин махсус десте атанай. Ахтармишунрин вахтунда республикадиз генеральный прокурор Юрий Чайка ва Следкомдин председатель Александр Бастрыкин мугьман хьанай.

Ахтармишунрин нетижада 70 уголовный дело арадал атана, къуллугърал алай  40 кас дустагъна, гьа гьисабдай яз — гьукуматдин кьил, адан кьве заместитель, министрар, са жерге чIехи “гьакимарни”.

Гекъигун патал Дагъустандин регьбер Владимир Васильева РД-дин Халкьдин Собранидиз рекье тур Чарчяй сад-кьве мисал гъиз кIанзава. Минздравди чпин халис къимет 6 манат тир шприцар 90 ма­натдай маса къачузвай. Бязи тадаракарни тайин хьанвай базардин къиметрилай 5-10 сеферда багьаз къачузвай. Вучиз икI ийизвайтIа, гъавурда акьун четин туш. Гьа са вахтунда духтурханайра дарманарни шприцар бес жезвачир. Министр дегишарна — гьаларни дегиш хьанва.

Маса мисал. Леваша районда “Хаджалмахинский спуск” рекье са муьгъ эци­гунин къимет 1 миллиардни 600 миллион манат тайинарнавай. ЦIийи министр Ширухан Гьажимурадова федеральный къиметар бинеда авай цIийи “торг” тухва­на. Нетижада 500 млн. манат кьенятна. И пул гьиниз фидайтIа, лугьунин лазимлувал авач. Гьа икI маса министерствойра, идарайра къайда гьатзава. Владимир Васильева Халкьдин Собранидал къейд авурвал, бязи хилера законлувал мягькемарунин нетижада бюджетдиз кIватIзавай налогрин кьадар 6,5 млрд. манатдин артухариз хьана.

Эхь, хъсанвилихъ дегишвилер авазва. Амма гьукумдивай халкьдин патай их­тибар лазим дережада мягькемариз хьанвач. Агьалийри арза-ферзе ийизвайвал, агъа дережада ришветар гьикI къа­чуз­вайтIа, кIусни дегиш тахьана, гьакI къачузма. Кар ана ава хьи, ришвет силисдал­ди субутарун гьикьван четин месэла ятI­а­ни, ам къачурдакай гьа пакадин юкъуз вири­даз хабар жеда. Ачухдаказ, са регъуьвал­­ни, кичIевални авачиз къачузва. На лугьуди, коррупционердиз и залан тахсиркарвал ийидай ихтияр ганва: эхирни вичив жаза агакьдайдакай ада гьич фикир­ни­ ийизвач. А жаза, гьикI хьайи­тIани, агакьда.

Дагъустанда агъа дережадин коррупция гегьенш хьунин себебрикай сад “гъили-гъил чуьхуьда, кьве гъилини — чин“, “вуна — заз, за — ваз” лугьудай къайда аваз хьун я. Ришвет гуниз-къачуниз чи инсанар адетдин кардиз хьиз килигзава. Бубайрин хъсан адетарни кваз чна коррупциядин метлебдал гъизва. “Жуванди чир хьун”, “жедай хийир жувандаз хьуй”, “жувандаз куьмек гун” — им пис кар туш, эгер чарадаз, обществодиз зарар жезвачтIа. Амма гзаф вахтара, чаз аквазвайвал, хъсан гьазурвал, алакьунар авай, къуллугъдиз кутугай кас къерехда туна, са лайихлувални, алакьунни авачирди, “жуванди я” лагьана, чIехи, “кьеж квай” къуллугъдал эцигзава. Кланар, гьа жергедай тахсиркар кланарни, ОПГ-яр (тешкиллу тахсиркарвилин дестеяр) “жуванбуру” арадал гъизвайди я. Кландин темягькарвилин мурадриз къуллугъзавай чара касдикайни, ам кландиз кьабулайла, “жуванди” жезва.

Коррупция багъдив бегьер тегъиз тадай, кьуд пад зегьерламишдай, зиянлу, чIуру  хъач я. Чилин къатара гегьеншдиз чкIанвай адан дувулри, чIварахри набататриз герек ем, накьвадик квай вири мижеяр няс хъач патал фитIинзава. Корруп­циядин бине ам кIвачел хуьзвайди агъа дережадин ришветбазвал я. Эгер а фундамент чукIурайтIа, дувул кьурай чIуру хъач хьиз, коррупцияни амукьдач. Амма “за — ваз, вуна — заз” лугьудай шар­тIара агъа дережадин ришветбазвилихъ галаз женг чIугун государстводиз четин жезва. Асантдиз гъавурда акьун лазим я: кьве касдин арада кьиле физвай “савдадихъ”, арачияр аваз хьайитIани (арачидизни вичин пай ава, эхир), закондиз галкIидай чка амукьзавач. ГьакI хьайила, гьукумдин органрин хивяй жавабдарвал акъуд тавуна, чун, агьалияр ришветбазвилихъ галаз женгиник экечIун герек къвезва.

Сад лагьайди. Садазни ришвет гумир, жуван гьахълу дерди гьукумдин ла­зим тир органрин куьмекдалди туь­кIуь­риз кIевиз акъваз. Вун гьахълу ятIа, гъалибни жеда — ви дерди туькIуьда: гьукум­дин вини дережада намуслу къуллугъчияр гзаф ава.

Кьвед лагьайди. Обществода ришветбаз халкьдин виляй аватдай, саймиш тийидай, гъил кьуна, адаз салам тагудай, нифрет гъидай гьалар арадал гъин. И кар анжах агьалийрилай, СМИ-рилай, гражданвилин къурулушрилай алакьда. Гьелбетда, коррупциядихъ галаз женг чIугун эвелни-эвел государстводин хиве ава. Идахъ галаз сад хьиз обществоди ришветбазвал лап кIевелай кьабул тийиз, адаз нифрет, лянет гъизвайла, государстводи тухузвай серенжемрихъни хъсан нетижа жеда. Чи республикада икI тирди гьелелиг аквазвач.

Миллиардралди, триллионралди пулар вичихъди ийизвай коррупция — им уьлкведиз, халкьдиз, акьалтзавай ва къвезмай несилриз ийизвай хаинвал я. И кар гьикьван фад аннамишна, женг гужлу авуртIа, гьакьван хъсан я.

Абдулафис Исмаилов