МРОТ аламатдин сирлувал квай гафарин кIватIал я. Урус чIалал -“минимальный размер оплаты труда”. Лезги чIа­­лал — “зегьметдиз гузвай мажибдин агъа кIанин кьадар”.

Дугъриданни, зегьмет чIугун тавурдав агакьдай затI жедатIа?.. “Балугъ кIанзаватIа, тум це тур”; “Ксай месик иситIа жагъидач”, лу­гьуз­ва халкьдин мисалра. Инсан арадал гъайидини зегьмет я лугьуз­ва. Ихьтин аламатдиз — МРОТ?..

И гафарихъ галаз къуьн-къуьневаз “прожиточный минимум” гафарни къвезва. Яшамиш хьун патал герек кьадардин агъа кIан… Лезги чIала — “текьинин чара”..

Суал къвезва: вучиз чун икьван гзаф “агъа кIанин” кьадаррикай рахазва? Юкьван дережадин, вини кьи­­­лин, гьадалайни артухан дере­жа­­яр авайди тушни?.. Коммунистрин девирда обществодин кьилин мурад-метлеб инсандин вири игьтияжар таъминарунив агакьарун тирди­ малумарнавай. “Гьар садавай — алакьунриз килигна; гьар са­даз­ — игьти­яж­риз килигна!” Пешекарвал къачурди, гьатта анжах мек­теб акьал­тIа­рай­дини куьчедал тазвачир. Артухлама, сифте кIва­ла­хун, ахпа пешекарвал къачун, кIелуник экечIун теклифдай.

Мад суал къвезва: “А чIавуз Рос­­­сия гьакьван девлетлу яз, гила гьакьван кесиб хьанани? Дуьньядин са пай чилер, ятар, тамар, мяде­нар — тIебиатдин вири девлетар аваз, халкьдин чIехи пай МРОТ-дихъ къе­къвезва? Лап агъа кIанин пенсияр?.. Гьабурун вахтни яргъал вегьена. Итимар — 65, дишегьлияр — 60 йи­сан яшарив агакьайла. Гьа­кьван чIа­валди кьин тавуртIа, пенсиядиз экъе­чIун мумкин я. Икьван сагълам йисар гуда жал?..

“Жеда!” — лугьузва чи законар кьабулзавай кьегьалри. Гьатта эхиримжи йисара юкьван яшар ян тагана хкаж жезвайдини  раижзава. Саки 73-далай алатзава! Амма ма­са регионра гьикI ятIа заз чидач, чи патара къенин аямда арадал атанвай сурарин кьадарриз ва къванерал  авунвай кхьинриз (рекъемриз) къимет гайитIа, ахьтин яшарив агакьайбур гьикI хьана аквада. Юкьван­ яшар 50-60 далай алатзавач.

Белки, ибурни “коммунистрин махар” ятIа?..

Махар туширди эхиримжи вахтунда чи хейлин СМИ-ра пайда жезвай рекъемри, къалурзавай сюжетри, агьалийрин гегьенш къатари гузвай жавабри, маса чешмейрини раижзава.

ЦIийи йисан вилик (21-декабрь) ОТР каналдай пара ажайиб суалринни жавабрин передача тешкилнавай. Са суал “МРОТ-дал рази яз, вун кIвалахал фидани?” тир. 80 про­центди “ваъ” лагьана жаваб га­на. (?) Им вуч лагьай гаф ятIа? КIва­лах гайитIани, физ кIанзавач?

Сада гьатта тестикьарна: “Россиявияр  кIвалах такIан темпелар я…” Яни зегьметчи халкьдиз генани­ усал тикъет язава. Тикъет язавайбур чеб МРОТ-дихъ кIвалахиз фи­­­д­атIа, гьам раижнач.

Чи гзаф телеканалрини россиявияр кIвалахиз такIан, чпихъ са алакьунни авачир чалкечирарни нафакьачияр, куьчеда гьатнавай алкашарни наркоманар хьиз къалурзавай вахтар тIимил туш. Саки вири “шоуяр” гьахьтинбур тушни?

Амма фашизм хьтин вагьши душмандал гъалибвал къачурбур, акьван чукIурунар, цIаярни къаяр акур Ватан кIвачел акьалдар хъувурбур, космос сифте яз муьтIуь­гъа­райбур, Арктикадин муркIарай рекьер акъудайбур, Турксибни БАМ эцигайбур, гилани ЯНАО-дани Чукоткада нафтни газ чиликай хкудна­, дуьньядив агакьарзавайбур, гужлу вацIар турбинайра тваз, алем экверив ишигълаванзавайбур гьа чпиз бегенмиш тушир россиявияр (урусар, татарар, башкирар, къазахар, дагъустанвияр, бурятар, якутар, масабур) тирди аквазвачир хьиз я.

Дугъриданни, масадан зегьметдалди жибин дулу хьайибурун вилер алахьда лугьуда. МРОТ-дин гьисабар кьазвай, “прожиточный ми­нимум” машгьурзавай чиновникар, депутатар чеб гьа МРОТ-дални “ми­нимумдал” алудайтIа, чина “оп­тим­изация”, белки, вилик фидай…

Чун рахазвай передачада хейлин зегьметчи инсанри вилик эцигнавай суалдиз жаваб гана: “Чун зегьмет чIугун патал яшамиш жезвайди туш. Зегьмет чIугвазвайди я яшамиш хьун паталди”.

Им, за кьатIузвайвал, гзаф политологривай кьатIуниз (кьабулиз) тежезвай жаваб я: “Россиявияр зегьметдихъай кичIебур туш! ЧIуг­вазвай зегьметдиз килигай мажибни (гьа­къи­ни) гун!” — Ингье гьихьтин метлебар сифте вилик эцигун лазим ятIа… Ви­­рибур техникар, технологар, банкирар, бизнесчияр, буругъринни шахтайрин сагьибар жедайди туш. Алимарни, муаллимарни, артистарни, сантехникарни, почтавикарни, журналистарни, нянкаярни, санитарарни… авайди я. Чи “работодателар” лугьудайбуруз (карчийризни, биз­несчийризни, карханайринни ма­йишатрин сагьибризни, гьатта государстводин бязи къурулушризни) зегьметчидиз кутугай къимет гун лазим тирди я чизвач, я чириз кIанза­вайди­ни хьиз туш. И крар гуьзчивилик кутун лазим тир “инспекцияр” ­лу­гьуда­йбур чахъ са девирдани та­хьай кьван гзаф ава. “Оптимизация” ибу­руз­ садрани талукь жедайди хьиз туш. Гзаф жезва чиновникринни, депутатринни, арачийринни, гьарам­чийринни, “ихтиярар” хуьдайбурунни, адвокатринни мад ва мад “гьахъ­лувал” гвайбурун кьадарар. (?) Кархана сад я, “ООО”-яр са шумуд?..­­­

Аквазвайвал, уьлкведин чIехи пай агьалийри (хуьрени, шегьердани), лукIари  хьиз, девлетдин иесийриз гьакъисуздаказ кIвалахзава.  И кар чун рахазвай передачада гзаф ксари (жавабар жуьреба-жуьре регионрай телефондай лугьузвай) хъсандиз раижна: “Гьакъисуздаказ гьикьван кIвалахдайди я?” МРОТ-диз зегьметдин гьакъи лугьузвач.

Чун рахазвай передачада раиж  авурвал, “работодателдиз” са затI чидай, са гьихьтин ятIа истемишунар гвай работник гзаф вахтара кIан­завач. Са ван-сесни тийидай, гайидал рази жезвай къекъверагар чи вири регионриз къецепатай тIимил къвезвани? Аламукьзава “пешекар” истемишунардайди куьчедал!..

Шегьерда авайбурулай исятда хуьрерин агьалийриз кьил хуьн, гишила амукь тавун регьят я лугьузва бязибуру. Белки, я жеди. Чилин участокар (багъ, сал, векьин чкаяр)­  ишлемишиз жезвай, чилел гьасилайди хуьз, тухуз, маса гуз ва я ма­сакIа, гьялиз жезвайбуруз регьят я жеди. Амма са трактордин къиметди чи са бязи хуьрер, буржара туна, тахьай мисалзава. Ибурал экверин, цин, газдин, рекьерин маса харжиярни алава жезва. Фермерар лугьудайбур чинра МРОТ-дикай ерли рахадач. Я чебни са акьван виликди физ жезвайбур туш… Гьина кооперация, яни са шумуд кас (майишат) сад хьана, кардик кватIа, са вуч ятIа арадал гъиз жезва. Амма чи  чIехи уьлкведин гьихьтин мулкар, виликан девлетлу колхозар, совхозар хьайи чкаяр векьерини кул-кусри кьунва??? Амач чи гзаф хуьрер… Шегьерра кIватI хьанвайбуруз кIва­лах жагъизвач…

Бес гьикI экъечIдайди я  ихьтин гьалдай?

Зун экономист туш. Амма гьа чун рахазвай передачадин эхирдай эко­номикадин илимрин са доктор­ди­ (аквар гьаларай, советрин шко­ла­­­дай­ я) чахъ вири аваз, государст­водин дережада пландик кутунвай эко­номика ва гьахьтин михьи конкуренциядин базарни авачирди къейдна.

Вич-вичелай вагьши базар къенидаз, вири агьалияр хуьдайдаз элкъведайди туш. И гафар гьахълу тирди неинки капитализмдин экономикадикай К.Марксан илимда, “Социализмдин политэкономия” хьтин предметда, маса чешмейра субутнава. ГьакI лап и мукьвара, чи базар­ра  халкьди артух ишлемишзавай эвелимжи суьрсетрин (фан, шекердин, ягълуйрин, чIахаррин, яр-емишрин ва икI мадни) къиметар садлагьана хкаж хьайила, Президентдин тапшуругъдалди Гьукуматди махсус серенжемар кьабулунини ачухдиз раижзава… Амма амалзавани?!

Государстводи (гьукумди) халкь, халкьди государство (гьукум) хуьн лазим я. Сад-садавай къа­къатуни абур хуьдач…

“Хсусият терг ийиз жедани?” суал гун мумкин я. Ихтилат ам терг авуникай садрани фейиди туш. Хсусиятдив эгечIзавай тегьер къайдадик, экономикадин дуьз къанунар кардик кутаз (адаз исятда государстводинни хсусиятчийрин партнерство — садвал лугьузва) же­дайди  экономикади цуьк акъуднавай, агьалийрин яшайиш къвердавай хкаж жезвай хейлин уьлквейрин тежрибади субутзавачни?..

Адаз социализм ваъ, социаль­ный гьахълувал лугьузва. Вири халкьдин эменни тир чил, ятар, тамар, мяденар, чIехи карханаяр кьилдин ксарин хсусиятдиз элкъуьрайла, вагьшийрин нефсер секинариз жеда жал?!.

Шумудни са завод, кархана, майишатар тергна и вагьшийри?.. Инсанар, кIвалах амачиз, куьчейра ту­на… Чпин кьил хуьз тежезвай леж­берар­ни, малдарарни, хуьрер таз, катна, кьил хуьз жедай чкаяр жагъуриз…

Гьа чун рахазвай передачада “Пенсионерар вучиз тIимил жезва?” суални эцигнавай.

За кьатIузвайвал, адаз жаваб винидихъ ганва. Мажиб авачир ксариз пенсия гьинай къведа? Хазвайбурулай рекьизвайбур гзаф жезвайла, тIугъвал хьтин заваларни гатIу-майла, пенсионеррин кьадар гзаф жедани?..

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор