2020-йисуз вири уьлкведа хьиз, чи республикадани цIийивилер, дегишвилер кьиле фена. Сиясатда, жемиятда, медениятдин уьмуьрда, яшайишдин хиле ва икI мад. Асул дегишвилерикай сад Дагъустандин кьилиз Сергей Меликов атун хьана. Дагъвийри адак еке умударни кутунва…

Алатай йис республика патал гьихьтинди хьана? Дагъустандин гьукумда кьиле фенвай дегишвилерин нетижаяр гьихьтинбур хьун мумкин я? Владимир Васильева Дагъларин уьлкведа гьихьтин гел туна? И ва маса суалриз къе государстводин ва жемиятдин машгьур деятель, жемиятдинни сиясатдин ВГТРК ТВ-дин руководитель, РД-да ОНФ-дин сопредседатель, Дагъустандин Общественный палатадин комиссиядин председатель, чи ватанэгьли  Ильман  Субгьанович  Алипулатова  жавабар гузва.

• Ильман Субгьанович, 2020-йис тарихдиз хъфенва. Куьн паталди ам гьихьтинди тир? ЦIийи йисуз фикиррик вуч ква?

— Алатай йис гьи патахъай кьуртIани акьал­тIай муракабди тир. ТIугъвалди чакай гьар садан уьмуьрда дегишвилер туна. Гзафбур тIегъуьндин есирда гьатна. Генани гьайиф къведай кар — чи мукьва-кьилийрикай, дустарикай, санал кIвалахзавай юлдашрикай бязибур коронавирусдин, стIал­жемдин къурбандар хьана. Исятдани дуьньяда, чи уьлкведа, гьа жергедай яз Дагъустандани гьалар къурху кутадайбур яз ама. Исятда чна 2020-йисан нетижаяр кьазва, гьавиляй чун агалкьунрикай, гъалибвилерикай рахада…

Зи фикирдалди, чун жезмай кьван хъсан крарикай рахана ва уьмуьрдин гьар са легьзедал шад хьана кIанда. Алатай йисуз “Да­гъустан” ВГТРК-дин 60 йис тамам хьана. Квезни чизвайвал, за и карханада зегьмет чIугваз саки 40 йис алатнава. Жергедин редактордин къуллугъдилай компаниядин руководителрикай садан къуллугъдал кьван хкаж хьана. 2020-йисуз зун са жерге шабагьризни лайихлу хьана, Общественный палатада гражданвилин жемият арадал гъунин ва агьалийриз Конституцияди ганвай ихтиярар хуьнин рекьяй комиссиядин председатель яз хкяна. Им лагьайтIа, жавабдар кIва­лах я. Саки гьар юкъуз зи патав жуьре­ба-жуьре месэлаяр гваз дагъустанвияр къвезва. Абурукай чIехи паюни гьахъвал жагъурунин, къуллугъ гъиле гьатайла инсанар вилле тахквазмай бязи чиновникар чпин ­чкадал ацукьарунин карда куьмек тIалаб­зава. Заз еке ихтилатар ийиз кIандач. Аллагьди гайитIа, цIийи йисузни жувахъ авай къуватрикай менфят къачуна, адетдин, жергедин агьалийрин къуллугъда акъвазун давамарда.

• Са шумуд варз идалай вилик республикада гьукум дегиш хьана. Пуд йисалай гзаф девирда Дагъустандин кьиле уьлкведин Президентди тайинарай Владимир Васильев акъвазна. Куь фикирдалди, адалай региондин кьилин везифаяр тамамариз алакьнани? И къуллугъдал ада кьиле тухвай кIвалах­диз куьне гьихьтин къимет гузва? Дагъвийрин­ уьмуьрда ада гьихьтин гел, фикир туна?

— Гьукум дегиш хьун, адет яз, “тIаларни хъутIалар” галай гьерекатрикай сад я. Жуьреба-жуьре СМИ-ра, Дагъустандин парламентда кIвалахзавай йисара заз къуллугъдал цIийиз тайинарнавай касди вичелай вилик а къуллугъдал хьайиди русвагьзавайвал садрани-кьведра акунач. Заз и месэладикай гегьеншдиз рахадай ният авач. Амма, зи фикирдалди, икI хьунин себеб гьукум садавай масадав вугудай хъсан адетар, меденивал ва са жерге маса ерияр тахьун я…

Владимир Васильев уьлкведин дережада авай сиясатчи, уьмуьрдин ва пешекарвилин девлетлу тежриба авай камаллу инсан я. Исятда за раижзавайди зи хсуси фикир я. Ада чи республикада кIвалахай пуд йисуз Вла­димир Васильевахъ галаз зи са шумуд гуьруьш кьиле фена. Гзаф секин инсан я, вичелай вилик республикадин Кьилин къуллугъдал хьайи са бязибур хьиз, инсанриз виняй килигдай хесет квачир, санал кIвалах­завай юлдашрихъ галаз хъсан рафтарвилер хуьз алакьдай, гьа са вахтунда кIевивалдай, бязи дуьшуьшра вичи ганвай тапшуругъар кьилиз акъудун векъидаказ истемишдай.

За Васильева Дагъустанда кIвалахай девир пуд паюниз пайзава. Сад лагьай пай — республикада гьукумдиз кьилиз цIийи кас атанва, инсанрик руьгь акатнава, чIехи дегишвилер вилив хуьзва. ЦIийи регьбер тIимил рахазва, Дагъустанда женнет арадал гъун хиве кьазвач, амма къайда тваз алахънава. Адан гьерекатрин, кIвалахдин гъавурда акьун­ тавур гзафбур дустагъриз акъатна. Им регьбердин лайихлувилерикай сад тир ва и делилди дагъустанвийрин патай адаз авай ихтибар артухарна.

Кьвед лагьай пай — экономика вилик тухунихъ, кIвалахдай цIийи чкаяр арадал гъунихъ, жергедин агьалийрин яшайиш хъсанарунихъ галаз алакъалу я. И карда агалкьунарни хьана…

Пуд лагьай пай — коронавирусдин тIугъ­вал пайда хьайи ва адахъ галаз женг тухуз гатIунай вахт. Эвел кьиляй республикадин Кьилиз мукьва авай бязи ксариз Дагъустанда тIугъвалдихъ галаз алакъалу гьаларин гьакъикъи суьрет чуьнуьхиз кIан хьана. Иллаки начагъ хьанвайбурун, кьенвайбурун дуьм-дуьз кьадар къалурдайла…

Санлай къачурла, зи фикирдалди, Владимир Васильева вичикай хъсан фикир туна. Адан вичин гафаралди, Дагъустанда кIва­ла-хай йисар ам паталди гзаф четинбур ва гьа са вахтунда виридалайни хъсанбур тир.

• Владимир Васильев Дагъустандин Кьилин къуллугъдал Сергей Меликова ­эвезна. Ам Дагъустанда авай гьаларин, гьялна кIанза­вай месэлайрин гъавурда авай инсан я. Куьне, Общественный палатадин член яз, адахъ галаз кьиле фейи гуьруьшрани иштиракнава. ЦIийи регьбердин патай вуч вилив хуьз жеда? Квевай адахъ авай къу­ватрикай, мумкинвилерикай вуч лугьуз жеда?

— Сергей Алимович Меликов женгинин генерал-полковник, регионда авай месэлаяр мукьувай чизвай кас я. Дагъустанвийрин чIехи паюни ам республикадин кьиле тайинарун хушдиз кьабулна. Гьелелиг адан кIва­лахдиз къимет гуз алахъун фад я. Амма… Сад лагьай­ камар, сад лагьай­ гуьруьшар, кьабулзавай серенжемар, зи фикирдалди, чи республикада авай гьалар хъсан патахъ дегиш жедайдакай хабар гузвай чархачияр я.

Вахтуналди республикадин Кьилин везифаяр тамамарзавайда еке рахунар ийизвач, чIехи крар хиве кьазвач, ам регионда авай гьаларихъ галаз мукьувай таниш жезва, жемиятдихъ галаз алакъа, диалог кардик кутаз алахъзава. Им гзаф кар алай месэла я. Къуллугъдал тайинарайла, Сергей Ме­ликова кьиле тухвай сифтегьан гуьруьшрикай садан иштиракчияр жемиятдин векилар тир. Саки кьве сятда давам хьайи мярекатдин сергьятра аваз жуьреба-жуьре тIал алай месэлаяр веревирдна. Кьилди къачур­тIа, гуьруьшдин вахтунда за Сергей Меликован фикир кадрийрин сиясатдин жигьетдай кьил-кьилел алай къурулуш авачирдал, иллаки муниципалитетра, жергедин инсанрин ихтиярар бязи чиновникри гьисаба кьан тийиз­вайдал желбна.

СМИ-рин векилрихъ галаз кьиле фейи мярекатда за информациядин сиясатдин менфятлувал хкажуниз талукьарнавай месэлаяр къарагъарна. Мисал яз, респуб­ликадин ва районрин телевиденидин ка­налрай асул гьисабдай къалурзавайбур ­кабинетра кьиле физвай заседаниярни со­вещанияр я. Сюжетарни са акьван пешекарвилелди туькIуьр тавунвайбур жезва. Нетижада тамашачийрин гуьгьуьлар хазва, гьукумдин органрихъ авай ихтибар квахьзава. Ихьтин гьалар гуьнгуьна хтун патал за ДГУ-дин базадал пешекар, чпихъ тежриба авай журналистрикай ибарат жемиятдин, дискуссийрин, аналитикадин майдан арадал гъун, анал региондин министерствойринни ведомствойрин регьберриз теклифиз, тIал алай месэлаяр къарагъарун ва абур гьялдай рекьер веревирд авун теклифна. Сергей Меликов и теклифдихъ галаз рази хьана ва СМИ-ра гьукумдин органрин кIвалах гьа­къикъи гьаларихъ галаз кьадайвал къалурунин жи­гьетдай талукь ксариз тапшуругъ гана.

Сергей Меликов кIвалахдив эгечIай ­сифте йикъарилай гатIунна халкьдин къайгъуйрин, дердийрин яцIа ава. Мисал яз, Каспийск шегьерда хъсан еридин хъвадай цин пата­хъай­ арадал атай гьалар къачун. Ре­гиондин Кьили чкадал фена талукь ида­райрин векилрихъ галаз гуьруьш кьиле тухвана, жуьреба-жуьре дережадин чиновникар чпин везифайрив жавабдарвал авачиз, рикI гвачиз эгечIза­вайди къейдна. Меликова къачузвай ихьтин камари, са шакни алачиз, дагъустанвийрин патай гьуьрмет къазанмишзава.

• Ильман Субгьанович, куьне винидихъ къейд авурвал, тIугъвалди жемиятдин уьмуьр­да хейлин дегишвилер туна. Малум тирвал, куьне республикадин здравоохраненидин министерстводин Общественный советдиз регьбервал гузва. Гьавиляй квез тIугъвалдихъ галаз алакъалу яз Дагъустанда арадал атанвай гьаларни мукьувай чизва. Гьакъикъи суьрет гьихьтинди я? Республикада коронавирусдин вилик пад кьун патал кьиле тухузвай серенжемрин менфятлувал гьихьтинди я? Духтурханаяр бес кьадар дарманралди, пешекарралди таъминарун гьи гьалда ава?

— Чи уьмуьрда гзаф месэлаяр ава. Сад лагьай чкадал за инсанрин сагъламвал эцигзава.

Зи фикирдалди, республикадин здра­воохраненидин къурулушда дибдай де­гишвилер туна кIанзава: хъсан пешекарар гьазурун, алай аямдин диагностика, медицинадин къуллугъчийриз гузвай мажибар, духтурханайрин материально-технический база мягькемарун. И сиягь мадни давамариз жеда.

Дагъустанда тIугъвалдин жигьетдай гьа­къикъатдани муракаб гьалар арадал атанва. Коронавирус пайда хьайи эвел кьиляй гьукумдин бязи векилриз жемиятдиз гьакъикъи гьаларикай дуьзгуьн малуматар гуз кIан хьанач. Начагъ хьанвайбурун, кьейибурун кьадар гзаф яз, тIимил яз къалурай дуьшуьшарни хьана. Регионда арадал атанвай гьалариз уьлкведин Президент Владимир Путина фикир гайидалай кьулухъ вири дибдай дегиш­ хьана. Заз маса месэладикай лугьуз кIанзава. Инсанар ажалдин къармахрай ахкъудун патал духтурри чпин чандилай гъил къачуна кIвалахзавай чIавуз, медицинадин бязи идарайрин регьберар чеб машгьур авунал машгъул хьана. И делил гьайиф чIугваз тадайди я. Инсанар, чахъ вуч хьанва?

РД-дин здравоохраненидин виликан министр Жамалудин Гьажиибрагьимова, зи фикирдалди, четин гьаларай экъечIун патал вичин вири къуватар желбнавай. Гьелбетда, гъалатIарни, кимивилерни авачиз тушир. Амма ада вичелай алакьдай вири кIвалахар авуна. ЧIугур зегьметдиз къимет тагун дуьз туш. Исятда здравоохраненидин кьиле цIийи кас акъвазнава. Гьалар хъсан патахъ дегиш жедайдак, тIугъвални чи арадай акъатдайдак умуд кутуна кIанда…

• Ильман Субгьанович, са тIимил вахт идалай вилик куьн “Родина” партиядин регионда авай отделенидин председатель яз хкянава. Партияди кьиле тухузвай кIвалах­ди­кайни лагьанайтIа кIанзавай.

— “Родина” оппозициядин партия туш. Чна авай кимивилер критика ийизва, образование, здравоохранение, яшайишдин ва маса хилер вилик тухун патал цIийи рекьер теклифзава. За гьисабзавайвал, гьукумдин вири органра къайда тун патал, сифте нубатда, лутуйрикай, ялтахрикай, къачагърикай, чпин итижар вилик кутаз, халкьдин месэлайриз яб тагузвайбурукай михьи авуна кIанда. Гьар са къуллугъдал ягьни намус сифте чкадал эцигзавайбур тайинарун герек я. Зи фикирдалди, и жигьетдай республикадин кьилиз атанвай касди тухузвай сиясат дуьзди я. Амма вири, лугьудайвал, вахтуни къалурда.

• “Лезги газет” кIелзавайбуруз лугьудай гафар авани?

— Сифте нубатда, заз чи ватанэгьлийрихъ чандин сагъвал, цIийи агалкьунар, шад­вилер хьана кIанзава. Къуй чи чилел мублагьвилер­, берекатар пара хьурай! За хайи чIалал акъат­завай газетдихъ галаз фадлай амадагвилин алакъаяр хуьзва. Республикада кьиле физвай вакъиайрикай цIийи хабарар за сифтени-сифте “Лезги газетдин” сайтдай кIелзава. Куьн дуьз рекье ава. Газетдин коллективдихъ мадни еке агалкьунар хьун зи мурад я.

• Сагърай! Квехъни чандин сагъвал, цIийи къуватар хьурай, Ильман Субгьанович!

Мегьамед  Ибрагьимов