“Вун гьикI алукьнатIа важиблу туш, кьилинди гьикI къарагъ хъувунатIа, гьам я”, “Мекераяр ­гуьрчег ва къулайбур авуна кIанда — гьаятда авайди XXI-асир я эхир”, “Илим виридалайни вилик жергеда хьун лазим я. Чна чи шартIарихъ галаз кьадай сортар жагъурна кIанда”, “Гьасилун тIимил я — гьасилайди гьинизда?”.

РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводи  алатай гьафтеда Махачкъалада, Милли библиотекадин Гьукуматдин залда кьиле тухвай  коллегиядин заседанидал авур ихтилатар, санлай къачурла,  республикадин хуьруьн майишат авай гьалдикай хабар гузвай и келимайралди ачухариз жеда. Лугьун лазим я хьи, эхирдай эцигнавай суал — гьа­силнавай суьрсет гьикI маса гуда? — идалай вилик йисара хьиз, гилани тайин жаваб авачирди яз амазма.

Мярекат алатай йиса кьиле тухвай кIва­лах­дин нетижаяр кьуниз ва алукьнавай йисуз вилик эцигнавай месэлайриз талукьарнавайди тир. Адан кIвалахда РД-дин Гьукуматдин Председатель Артем Здунова, РД-дин Гьукуматдин Председателдин заместитель — хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министр Абдулмуслим Абдулмуслимова, РД-дин чилерин ва эменнидин алакъайрин рекьяй министр Екатерина Толстиковади, РД-дин Халкьдин Собранидин аграрный сиясатдин ва тIебиатдикай менфят къачунин рекьяй­ Комитетдин председатель Асият Алиевади, тамарин майишатдин рекьяй Комитетдин председатель Алибег Гьажиева,  РД-дин экономикадин ва мулкар виликди тухунин рекьяй­ министр Осман Хасбулатова, “Минмелиоводхоз” ФГБУ-дин  директор  Залкип Къурбанова, республикадин хуьруьн майишатдин хилехъ галаз алакъалу са жерге маса идарайрин, вузрин, илимдин центрайрин, бан­карин векилри, районрин администрацийрин кьилери  иштиракна.

Мярекат ачухдайла, Артем Здунова хуьруьн майишатдин хиле арадал атанвай месэлаяр хциз акъвазнавайбур ва абур гьялунин рекьер жагъурун важиблу тирди къейдна. Ада гьисабзавайвал, республикадин АПК-да къецепатан регионриз ва уьлквейриз маса гуз жедай суьрсет гьасилдай рекьерал кьетIендаказ акъвазун ва ихьтин продукциядин кьадар къвердавай артухару­низ фикир гун важиблу я. Ихтилат лапагрин як, дуьгуь маса гу­никай, малар тукIвадай цехар, як гьялдай карханаяр ачухуникай физва. Санлай къачурла, ада къейд авурвал, Дагъустандин аграрный сектор дурумлудаказ виликди физва.

Гуьгъуьнлай Абдулмуслим Абдул­мус­лимова  республикадин хуьруьн майи­шатдин жуьреба-жуьре хилера авай гьалдикай тамамдаказ суьгьбетна. Ада хабар гайивал, 2018-йисан нетижайралди, Да­гъустандин АПК-дин вири хилера хъсан патахъди дегишвилер хьанва. Вири жуьредин майишатра, санлай къачурла, 124 милли­ард манатдин кьадарда аваз хуьруьн майишатдин суьрсет гьасилнава, им, адалай вилик квай 2017-йисан кьадардив гекъигайла, 0,7 процентдин виниз делил я.

Ада хабар гайивал, 2018-йисуз республикадин АПК-диз куьмек яз бюджетдай 3 мил­лиардилай виниз пул чара авунвай, гьа са вах­тунда кьенят авунин нетижада бюджетдиз 19 миллион­ни 751 агъзур манат хканва. 2019-йисуз хуьруьн майишатдин хилез бюджетдай 3 миллиардни 529 миллион манат чара авун фикирда кьунва, санлай къачурла, государстводин патай ийиз­­вай куьмек 207 миллион манатдин артух же­да. Министрди ха­бар гайивал, 2018-йисуз кьиле тухванвай кIвалах асул гьисабдай хуьруьн майишатдин хилез государстводин патай куьмек гунин карда михьивал, ачухвал, гьакI­ни малдарвилин ва маса хилерай атанвай статистикадин делилрин гьакъикъивал  таъминарунихъ элкъуьрнавайди тир.

Гуьгъуьнлай Абдулмуслим Абдулмуслимова хуьруьн майишатдин гьар са хиле арадал атанвай гьаларикай кьилди лагьана.

ИкI, 2018-йисуз республикада кIватIнавай техилдин ва пахлайрин жинсинин культурайрин санлай къачур кьадар 359 агъзур тонндиз барабар хьана, им вилик эцигнавай планда къалурнавай кьадардилай 5 агъзур тонндин артух делил я. 86,8 агъзур тонн дуьгуь хьанва. Виридалайни гзаф прунз (50 агъзур тонн) Къизляр районда кIватIнава. Къейдна кIанда хьи, эхиримжи йисара ина прунз цадай чилерин майданар гзафарунин кIвалах тухузва.

Картуфрин бегьер — 356,3 агъзур тонндиз, бахчадин культурайрин 204 агъзур тонндиз барабар хьанва. Хъсан патахъ дегишвилер майвачивилин хилени ава. Месела, ачух чилел гьасилнавай майвайрин кьадар 1 миллионни 438 агъзур тонндив агакьнава. Гьасилзавай майвайрин арада асул чка келемри (50 процентдилай гзаф) ва помидорри (тахминан 30 %) кьунва. И культурайрин бегьерлувал винизди я. Бязи  майишатчийри, месела, са гектар чилелай 900 центнердив агакьна келемрин бегьер кIватI хъувуна. Инал гьакIни къейд авурвал, республикада теплицайри кьунвай чилерин майданар  593 гектардилай гзаф я.

Министрди малумарайвал, и мукьвара Да­гъустандиз майвайрин тумар гьасилунин рекьяй Федеральный илимдин центрадай тир еке делегация мугьман хьана. Чи республикадин мулкунал ва Россиядин Федерацияда санлай къачурла майвайрин тумарин кьитвал хьуниз килигна, Дербент районда  илимдин и центрадин филиал  ачухдай къарар кьабулнава.

2019-йисан бегьер патал  зулун магьсулар цанвай чилерин майданар 93,8 агъзур гектардиз барабар я. Малум хьайивал,  республикадин руководстводин тапшуругъдалди 2018-йисуз зулун магьсулар алава тир 7,8 агъзур гектардин чилел­ цанай. Майданар са кьадардин гегьеншарун государстводин патай куьмек артух, гьакIни техникадалди таъминарунин кIвалах хъсан хьунихъ галаз алакъалу я. “Чахъ гьеле са шумуд цIуд агъзур гек­тар цан тийизвай чилер ава, гьаниз килигна, и кIвалах чна давамарда. Идахъ галаз сад хьиз чун техилдин тумар гьасилунин кIва­лахдив эгечIнава. Алатай йисуз гьукуматди и макьсаддалди 6,5 миллион манат пул чара авунай, лазим тир куьмек­дин такьатар алай йисузни агакьда. Чна, 2010-йисалай башламишна, хсуси техилдин фонд арадал гъун планламишнава”, — лагьана А.Абдулмуслимова.

2018-йисуз зиянкар  цицIерихъ галаз женг чIугунин серенжемар кьиле тухудайдакай лагьа­най. Малум хьайивал, и кардал вири къурулушар, гьа жергедай яз федеральный исполнитель­ный властдин  органар желбна. Еке кIвалах  муниципальный тешкилатрин кьилери ва хуьруьн майишатдин суьрсет гьасилзавайбуру чпи кьиле­ тухвана. Вахтунда кьабулай серенжемрин нети­жада 125 агъзур гектар чилел зиянкар ци­цIер терг ва 2,5 тонн химикатар кьенят ийиз алакьна­.

Алай вахтунда зиянкар цицIерихъ галаз женг чIугунин кIвалахдиз талукь штаб тешкилнава, гьикI лагьайтIа, пешекарри малумарзавайвал, кьуьд хъуьтуьлди хьун себеб яз, цицIерин шарагар гьеле гатфарихъ  фад пайда хьун мумкин я. Да­гъустандин руководство и кIвалахдин важиблувилин гъавурда авазва ва и кар патал 2019-йисан бюджетда 30 миллион манат фикирда кьунва.

Агалкьунрикай рахадайла, къейд авурвал, алатнавай йисуз багъманчивилин хилени хъсан бегьерар — санлай къачурла, 161,1 агъзур тонн — кIватIнава, 1450 гектардин майданра цIийи багълар кутунва, гьа жергедай яз 650 гектарда — ви­низ­ тир бегьерлувилин жуьрединбур. Амма и хиле  гьялиз тахьанвай хци месэла вилик ква — чкайрал суьрсет кьабулдай ва гьялдай пунктар авач. И жигьетдай республикадин руководстводи инвесторар желб авунин  месэла вилик эцигнава.

Эхиримжи са шумуд йисуз  уьзуьмчивилин хилени  хъсан патахъ дегишвилер ава. ИкI,  цIийи уьзуьмлухар кутунин кIва­лах 1081 гектардин майданра кьиле тухванва. Алатай йисуз республикадин уьзуьмчийри эхиримжи 27 йисан вахтунда виридалайни виниз тир бегьер — тахминан 178,3 агъзур тонн ципицIар кIватI хъувуна ва, министрди шадвилелди хабар гайивал, сифте сеферда яз республикадивай 121 агъзур тонн ракъинин кагьрабаяр гьялиз хьанва.

Малдарвилин хиле 2018-йисуз, адалай вилик йисав гекъигайла, 102,9 процентдин кьадарда аваз маларин ва къушарин як, 101,9% нек гьасилиз алакьнава. Идалайни гъейри, къейд авурвал, Россиядин сарин 25 процент Дагъустан Республикадинди я.

РД-дин Гьукуматдин къарардалди, 2018-йисуз  куьлуь ва ири карч алай гьайванрин кьадар гьисабунал машгъул жедай комиссия­ тешкилнай. Абдулмуслим Абдулмуслимова кьиле тухванвай кIва­лахдин сифтегьан нетижайрикай лагьана: “Эхиримжи 30 йисан вахтунда сифте сеферда яз республикадихъ авай маларин дуьз кьадар тайинарунин кIвалах тухванва. Ам кьве паюникай ибарат тир. Сад лагьай пай гатфарихъ, кьвед лагьай­ди зулухъай, лапагар къишлахриз хквердавай кьиле тухванай. И кардал госстатистика­дин, къенепатан крарин органрин, районрин администрацийрин къуллугъчияр желбна”.

Министрдин гафаралди, республикада хуьруьн майишатдин жуьреба-жуьре маса хилерани гьалар хъсанарун патал зегьмет чIуг­вазва. Месела, алимрихъ галаз санал жинсинин маларин ва лапагрин ери хъсанарунин кIвалах тухузва, хуьруьн майишатдин, гьа жергедай яз куьчери малдарвилин чилер  ахтармишзава, цазвай чилерин бегьерлувал хкажунин гьакъиндайни фикирар ава.

Россиядин хипехъанрин Милли союздин  векил Абдусалам Хожокова Дагъустандихъ лапагар къецепатан уьлквейриз маса гунин жигьетдай авай мумкинвилерикай лагьана. Кьилди къачуртIа, адан гафаралди, чи республикадивай, къенепатан базардиз кьецI тагана, маса уьлквейриз йиса 10 агъзур тонн лапагдин як маса гуз жеда.

“Виридалайни кьилинди, чахъ тайин  кьадар лапагар ава. КIанзавайди логисти­кадин ва идахъ галаз алакъалу къурулушрин месэлаяр гьялун я. И шартIар кьилиз акъудайтIа, чавай маса уьлквейриз маса гун патал йиса миллиондив агакьна лапагар гьасилиз жеда. Ина заз кьве рехъ аквазва. Сад лагьайди — виридалайни ужуз акъваззавай як чаз лапагар гатун вах­тунда  яйлахра хвейила жезва, гьаниз килигна, суьруьяр гатуз дагълариз хутахиз алахъна кIанда. Хасавюртдин, Буйнакскдин па­та­рив ва Кьиблепатан Дагъустанда зулу­хъай къишлахриз хквезвай гьайванар тукI­вадай чкаяр туькIуьрун чарасуз я. Кьвед ла­гьайди къишлахриз хтанвай хипер куькарун я”, — лагьана министрди месэладиз талукь яз.

Алукьнавай йисаз талукь яз, ада районрин кьилериз хуьруьн майишатдин хиле кьилиз акъуд­­завай государстводин программаяр ахтармишун ва абура активнидаказ иштиракун лазим тирдакай лагьана.

Заседанидал рахай Залкип Къурбанова дигидай чилерин месэладиз талукь доклад авуна. Асият Алиевади кьиле тухузвай кIва­лах­рал жезмай кьван гзаф алимар желбуниз эвер гана.

Идалай кьулухъ премьер-министрди агропромышленный комплексдин кIвенкIвечийриз РД-дин Гьукуматдин ва РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводин патай гьуьрметдин грамотаяр гана. Гьа жергедай яз, Афгъанистандин ветеранрин  Мегьарамдхуьруьн райондин союздин  председатель, “Отдел землепользования и земельных отношений” МКУ-дин пешекар Гьабиддин Алиев  — РД-дин Гьукуматдин Гьуьрметдин грамотадиз ва Сулейман-Стальский райондай тир “Садыкова Ф.П.” КФХ-дин кьил Фазилат Садикьова РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин минис­терстводин грамотадиз лайихлу хьана­.

Жасмина Саидова