“Вуч метлеб ава газ тухунихъ, эгер ин­санри адан гьакъи гузвачтIа?!” —  Кьибле­патан Дагъустандин хуьрер газламишунин месэла икьван кIватнавай гьалда вучиз ава лагьай зи суалдиз къарши яз  хгай  ихьтин суалди зун фикиррик кутуна.

«Инсанриз  къулайвилер кIанзава, газ тур лугьуз,  гьарай-эвер гзаф ийизва, амма, кар чкадив агакьайла, газдихъ гьар вацра пул гана кIанзавайди абурун  рикIелай алатзава, — алава хъувуна газдин месэлайрай кьи­лин идарайрикай садан  векилди,  сеси­ник бейкефвилин гьиссер кваз. — Асул се­беб вуч ятIа чидани ваз? КIвалер чIехи­бур я! Сада-масадалай зурба кIва­лер эцигунихъ калтугзава, ахпа, а майданрай къвезвай гьакъи акурла, ийир-тийир жезва. Гьаниз килигна, Дагъустан газламишунин месэла Газпромди тахминан пуд йи­сан­ вахтунда тамамдиз акъвазарни авуна. ЧIа­лахъ туштIа, Интернет ахъайна,  килиг…”

Амма Интернет ачухунин лазимвал  авач — газламишунин месэла чкадилай юзан тийиз гзаф йисар тирди чаз,  чи хуьрера авай гьалариз килигайлани якъин жезва. Бязи чкайра гьатта турбаярни куьчейра какатайвал гадарна хъфенва и кардал машгъул ксар. Вучиз? Государстводи гьар са агьалидиз пулсуздаказ таъминарун лазим тир и  къулайвал инсанрив агакь тийиз вучиз цIудралди йисар физва?­ Вучиз махсусдаказ туькIуьрнавай прог­раммайрик кутунвай, яни  тамамдаказ газламишун патал такьатар фикирда кьунвай  и хуьрера гьалар  виликди физвач? И ва са жерге маса суалриз  жавабар жагъу­рун патал, хиве кьан, за хейлин  идарайриз зенгер авуна.  Амма,  гзаф верчер алай къур хада лугьудайвал, са кьадар идарайрин хиве авай и месэладин а кьил жагъурунни  четин хьана.

Гъавурда гьатун четин я.

Эхиримжи делилралди, Дагъустан Рес­публикада 1589 кьван шегьерар ва  хуьрер (гадарнавай чкаяр квачиз) ава. Абу­рукай тIебии газ анжах 642-дав ага­кьарнава. Алай вахтунда республика  газламишунин дережа 69,1 процентдиз барабар я. Ина, санлай къачурла,  13173,04 км газдин сетар ава, тIебии газ — гьар йисуз­  3,6 миллиард кубометр —  480 агъзур касди­  ва 12 агъзур карханади  ишлемишзава.

Газдалди таъминарунин месэладал Дагъустанда “Газпром межрегионгаз Махачкала” ООО (маса гунал), “Газпром газораспределение Дагестан” ООО ва  “Газпром газораспределение Махачкала” АО (санай масаниз рекье тунал, газдин сетар лазим къайдада аваз хуьнал, ремонт авунал, абур туькIуьрунал ва икI мад) машгъул я. ЦIийи сетар туькIуьрунин карда  “Дагсельхозстрой”  ва  “Спецгазстройсервис” ГКУ-ри, РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин, гьакIни транспортдин, энергетикадин ва алакъадин министерствойри, гьукуматди иштиракзава. ГьикI хьи, асул финансар и рекьиз республикадин бюджетдай чара ийизва. И ва я маса чка газламишунин гьакъиндай къарарни республикадин руководстводи кьабулзава.

Гьелбетда,  гъавурда акьазва, Дагъус­тандин чIехи пай дагълух чкаяр, кьакьан дагълариз газ тухунин месэлани муракабди я, ана са жерге кьетIенвилер ава. Амма  арандин дуьзенда авай хуьрер, чебни эл­къвена газдин сетрин юкьва авай чкаяр, газламишунин кIвалах сакIани акьал­тIар тавунин гъавурда гьатун четин жезва. Кьиблепатан Дагъустандин саки са район­ни, гьа жергедай яз гьуьлуьн къерехдал алай, экономикадин стратегиядин жигьет­дай важиблубурукай сад тир Мегьа­рамд­хуьруьн районни газдин месэла тамамдаказ гьялнавайбурун жергеда авач. Ихтилат надир Самур тамун къерех­да авай Азадогъли хуьруькай физва. Яргъал йисар хьана и хуьруьн агьалийри да­тIана газламишунин месэла къарагъариз. Райондин амай хуьрерив тIебии газ гьеле 20-30 йис идалай вилик агакьнай­тIани, къунши хуьреривай яргъал мензилда авачир Азадогъли икьван чIавалди къакъатна амукьнава. «XXI лагьай асирда  дуьзендин мулкарин вири къулайвилер фадлай таъмин тир чкада еке хуьруьн агьалийри кIвалер пичина кIарасар куз чими авун — им акьулда ацакьдай кар туш, — лугьузва Мегьарамдхуьруьн райондин  информациядин къуллугъдин руководитель Гуьльмира Закуевади. — Кар алайдини ам я хьи, кузвай кIарасар — ибур милли хазинадик акатзавай Самурдин тамун тарар я. Яни  хуьруьз газ гъуни надир там къутармишунин кардикни пай кутазва».

— Гзаф дережайра и месэла къарагъарайдалай кьулухъ, эхирни, 2014-йисуз Азадогъли газламишунин месэла гъиле кьуна. Хуьр патал кьетIен важиблувал авай и вакъиадиз талукь яз гьатта шад мя­рекатни кьиле тухванай. Анал “Спецгазстройсервис” ГКУ-дин генеральный директор Магьмуд Амиралиева Азадогълидин агьалияр 2014-йисан эхирдалди хуьр газламишна куьтягьдайдахъни инанмишарнай, — лугьузва райондин адми­нист­рациядин векилди. — Гьа и йисуз 503 кIвал (майишат) авай хуьруьн 30 кIвалив газ агакьарнай. Ахпа кIвалахар акъваз ­хьана.

Малум хьайивал, гуьгъуьнлай, 2017-йисуз  и хуьр республикадин инвестицийрин программадик кухтунай, амма кIвалахар гъиле кьаз агакьдалди мад акъвазарна. Себебар тайин туш. Райондин руководстводи эхиримжи йисара месэла талукь тир идарайрин вилик са шумуд сеферда эцигнатIани, жаваб­ гудай кас авач.

Ухшар гьалар   Сулейман-Стальский райондани ава. Ина газ тухун тавунвай 4 хуьр ама: Хъартасрин 2 хуьр, КIахцугъар ва Ичинар. ГьакIни Асалдхуьре, Шихидхуьре, Хтунрал, Зугьрабахуьре газ тухунин кIвалахар эхирдалди авунвач. Сулейман-Стальский райондин кьилин архитектор  Мустафа Мустафаева чаз  хабар гайивал, Хъартасрал  бязи куьчейра линия тухванва. Ичинрин хуьрени  газдин турбаяр тухунин кIвалахар са тIимил авунва. ИкI, сметада къалурнавай къимет 5-6 миллион манат яз, ина  1 миллионни 200 агъзур манатдин кIвалахар тамамарнава. Амма садлагьана подрядчик дегиш хьана — “Спецгазстройсервис” ГКУ-дин хиве авай и везифаяр 2016-йисалай РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводив вахкана. Идахъ галаз алакъалу яз проект финансламишун, талукь яз, газ тухунин кIвалахарни  акъваз хьана. Турбаяр хуьруьн куьчейрин къерехра гадарна  2-3 йис жезва.

— Хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводай чаз жаваб гайивал, абурухъ проектдиз лазим кьадар финансар чара ийидай мумкинвал авач. Гъиле кьунвай кIвалахар куьтягьун патал такьатар  республикадин бюджетдай чара авуна кIанзава. Чна и месэла датIана къарагъарзава. Республикадин цIийиз хьанвай  Кьилизни чарар рекье тунва. Жавабар гьелелиг агакьнавач. Санлай къачурла, и хуьрера 275 кIвал ава,  1293 агьали яшамиш жезва. Газдихъ галаз алакъалу четин  месэлаяр чIехи хуьрерин патарив гвай жегьил микрорайонрани арадал къвезва. Инсанривай чпивай и кар  ийиз жезвач — гьарда вичивай жедайвал туькIуьр­на­вай а сетар ахпа балансдал кьабулдач. Чазни — райондин руководстводиз — и кIвалах ийидай ихтияр авач (финансар тайин макьсаддилай къерехда ишлемишун жезва). ЯтIани чун  инсанрин язухдай бязи чкайра  жуван къуватралди са вуч ятIани ийиз алахъзава. Гьаниз килигна, амукьзавайди  республикадин кьиле авайбурувай гуьзлемишун я. Им, дугъриданни, четин месэла я, — лугьузва Мустафа Мустафаева.

Гьа са вахтунда “Газпром газораспределение Дагестан” ООО-дин  директордин советник Джаммат Бийбулатов къарши фикирдал ала. Ада гьисабзавайвал, райондин мулкунал  газ тухун тавунвай хуьрер амукь тавун­ па­тал муниципалитетрин кьилер чалишмиш хьана, месэла гьялдалди алат тавуна кIан­да.

— Мисал яз Ногъай район къачун.  Ана газ ту­хун тавунвай хуьрер амач. Ишлемишнавай­ газдин гьакъини ногъайвийри виридалайни чешнелудаказ гузва.

• Куьне газламишун гьакъи гунин месэладилай аслу я лугьузвани? — суал гузва за.

— Асул гьисабдай — муниципалитетрин кьи­лерилай. Вучиз лагьайтIа, абуру хуьрер газламишунин программадик кутун патал вири къуватар желбна кIанда.

• Амма программадик кутур, кIвалахар гъилени кьуна, са арадилай акъваз хьайи чкаярни тIимил туш эхир? Сифтедилай абур патал фикирда кьунвай финансар гьиниз фена?

—  И суалдиз завай жаваб гуз жедач. Чи идарадин везифаяр газ чкадал атIунар авачиз агакьаруникай, сетриз къуллугъ авуникай ибарат я. Финансриз талукь суал ла­гьай­тIа, Дагъустандин гьукуматдиз талукьди я. Программадик кутунвай хуьрер патал гьисаба кьунвай такьатар  гьиниз фенатIа абуруз чир хьана кIанда. Идалайни гъейри, мад са месэла ава — подрядчикдихъ галаз алакъалу. Тендерда иштиракдайла, адет яз,  карханайрин вири крар гуьнгуьна жезва, ахпа и ва я маса себебар акъатзава, кIвалахар яргъал аватзава ва икI мад.

Кьурагь районда 10 хуьруьз газ тухванва, Хив районда — 34, Докъузпара районда — Къаракуьредиз ва Усугъчайдиз, Ахцегьа ла­гьайтIа,  райцентрани тамамдаказ газламишнавач.

ЧIехи пай — 2019-йисуз

Месэладин гъавурда РД-дин транспортдин, энергетикадин ва алакъадин министерстводин нафтIадинни газдин месэлайрал машгъул отделдин начальник Саид Нурмегьамедова твазва.

— Дагъустандин районар газламишунин кIва­лах акъваз хьун эхиримжи йисара, кьилди къачуртIа, 2014-йисалай 2017-йисал кьван девирда тамамдаказ акъвазарунихъ галаз алакъалу я. И кар себеб яз, гьатта идалай ви­лик программадик кутунвай хуьрерни лазим такьатар амачиз амукьна.

Амма гила гьалар дегиш хьанва. Дагъус­тан Республикадин Гьукуматди 2018-йисан 6-февралдиз кьабулай къарардалди «2018-2020-йисара Дагъустан Республикадин яша­йишдинни коммунальный майишат, промышленностдин маса тешкилатар газламишунин программа»  тестикьарнава.

Программа кьилиз акъудунай жавабдарвал РД-дин минтрансэнергосвяздин хиве ава. Иштиракчияр “Газпром» ПАО,  “Газпром газораспределение Дагестан” ООО,  “Газпром газораспределение Махачкала” АО, РД-дин “Дагсельхозстрой” ГКУ ва “Спецгазстройсервис” ГКУ, РД-дин хуьруьн майишатдин ва не­дай суьрсетдин министерство я. Программа кьилиз акъудун патал лазим умуми такьат­ри­ 3 миллиардни 405 миллион манат тешкилзава, идакай  600 миллион манат  — федеральный, 2 миллиардни 250 миллион манат республикадин бюджетрай ва амайдини инвесторри чара авун лазим я. Программа кьилиз акъу­дун патал лазим асул такьатар — гьам фе­­деральный, гьамни республикадин бюджетрай — 2019-йисуз чара авун фикирда кьунва­.

• Гьи хуьрер акатнава  программадик?

— “Газпром газораспределение Дагестан” ООО-ди ганвай теклифрин бинедаллаз, Табасаран райондин Сиртич хуьряй Сулейман-Стальский райондин КIварчагъ, НуьцIуьгъ ва Зизик хуьрерал кьван мензилда цIийикIа тIуькIуьр хъувунин ва виниз тир давленидин газдин турба тухунин кIвалах тамамарун фи­кирда кьунва. Гьа ихьтин кIвалахар «Белиджи» ва «К.Маркса» ГРС-рин арадани ийида.   Кьурагь райондин Арабляр, Моллакент хуьрерин газ пайдай сетарни цIийикIа туь­кIуьр хъийидайвал я.

РД-дин “Спецгазстройсервис” ГКУ-дин теклифрин бинедаллаз, программадик кутунвай кIвалахрик акатзава: Ахцегь райондин Луткунрин хуьруьз (5,2 км мензилдиз) виниз тир давленидин газдин турба тухун; Ахцегьрин хуьряй Къурукал ва Смугъул хуьрер галайвал 16,5 км мензилдиз  виниз тир давленидин газдин турба тухун; гьа и райондин Къурукаларин хуьруьн къенепатан газдин турбаяр тухун (7,3 км, ина 350 кас яшамиш жезва); Докъузпара райондин ЦIийи Къаракуьре хуьруьвай Ахцегь райондин Хуьруьгрин хуьруьхъди — 39 км мензилда — газдин тур­ба (отвод) тухун;  Докъузпара райондин Миграгърин, Текипиркент ва Кьавалар хуьрерин арада, Къалажух галай патахъ, хелни галаз, виниз тир давленидин турба тухун (13,5 км); Кьурагь райондин Штул ва Кьурагь хуьрерин (14,3 км), Кьурагь ва Хвереж хуьрерин (26 км), Гельхен ва Квардал хуьрерин (5 км), гьакIни Кукваз, Хпеж ва Урсун хуьрерин арада (9,5 км) виниз тир давленидин газдин турбаяр тухун.

Къейдна кIанда хьи, газламишунин прог­раммада винидихъ тIварар кьунвай, идалай виликди гъиле кьунвай ва кIвалахар эхирдалди тамамар тавунвай хуьрерикайни лагьанва. Абур «Хуьрерин чкаяр 2014-2017-йисара ва 2020-йисал кьван девирда дурумлудаказ виликди тухун» ФЦП-дин сергьятра аваз эцигна кIанзавайбурук кутунва. ИкI, и сиягьда  Ахцегьрин хуьр (18 км ама), Докъуз­пара райондин Къаракуьре (1 км ама), Мискискар (21,49 км ама) ва Усугъчай (11,8 км) хуьрер, Сулейман-Стальский райондин Эминхуьр, Кьулан Хъартасар, Вини Хъартас, КIахцугъ, Ичинар, Асалдхуьр (санлай къачурла — 47,5 км), Кьурагь райондин КIирийрин ва Кьурагьрин хуьрер (21,2 км) ва Мегьарамдхуьруьн райондин  Азадогъли хуьр (18,3 км ама) гьатнава.

— Азадогъли хуьре газ тунин кIвалахар кьи­лиз акъудун патал 4 миллионни 256,46 агъзур манат лазим я. И кIвалахрал РД-дин “Дагсельхозстрой” ГКУ машгъул я. Заз малум тирвал, хуьр газламишунин месэла кьетIендаказ хуьзвай  мулкарин месэлайрихъ галаз  алакъалу хьуни мадни четинарзава. Эгер  финансрихъ галаз алакъалу месэлада дегишвилер та­хьай­­тIа, чна инал тIварар кьунвай саки вири хуьрера кIвалахар тамамарна куьтягьун планламишнава, — лугьузва С.Нурмегьамедова.

• Газламишунин план туькIуьрдайла, гьихьтин терефар фикирда кьазва?

— Республика газламишунин программа газдалди таъминарунин  генеральный схема гьисаба кьуна туькIуьрнава. Инал  къейд ийин, алай йисуз и схемадиз цIийи кьилелай килиг хъийида. Программадик кIвалахар эхир­далди тавунвай гзаф чкаяр кутунва, адак гьар йисуз лазим тир дегишвилерни кухтада. Гьаниз килигна,  муниципалитетрин руководстводи чпин активнивал, кIевивал къа­лурайтIа, республикадин Кьилин тIвар­цIел вахт-вахтунда чарар рекье туртIа, кIва­лах виликди финин мумкинвал екеди жеда.

• Арадал атанвай гьалар фикирда кьуна, программада къалурнавай пунктар тамамдаказ кьилиз акъудуник умуд кутаз жедани?

— Къенин йикъан гьаларай килигайтIа, гьелбетда, 100 процентдин инанмишвал чавай ийиз жедач. Гзаф крар бюджет гьикI ацIузватIа, гьадалай ва бюджетдин гьакъи­къи мумкинвилерилай аслу жеда. Идалайни гъейри, чIехи роль муьштерийри ишлемишзавай газдин гьакъи  вахтунда ва дуьздаказ гуни къугъвазва. «Газпром» ПАО-ди чара ийизвай финансар гьа и терефдилай ва ФПЦ-дин сергьятра аваз федеральный бюджетдай  такьатар чара авунилай  аслу я.

36,6 миллиарддилай гзаф

Къенин йикъан гьалар  ахьтинбур я хьи, “Газпром межрегионгаз Махачкала” ООО-дин генеральный директордин советник Сапият Мегьамедовади хабар гузвайвал, республикадал ишлемишнавай газдин гьакъи тагунай хьанвай  36,6 миллиард манатдин бурж ала (делилар 2017-йисан 21-декабрдинбур я). Ихтилат  вири дережайрин муьштерийрикай физва. Иник Кьиблепатан Дагъустандин районрин агьалийрин «пай» чIехиди тахьуник умуд кутаз кIанзава. Амма буржар алач лугьунни дуьз жедач. Гьа са вахтунда  эхиримжи вахтара чав агьалийри газдин идарадилай ийизвай арза-ферзеярни    мукьвал-мукьвал агакьзава, гуя нубатсуз, «гьахъсуз»  буржар илитIзава лугьуз. Кар ана ава хьи, кьве те­рефни гьахълу я, амма гьардахъ вичин гьа­къикъат ава. Гуьзлемиш тавур буржар гьинай къвезватIа, гьадакай чаз Сулейман-Стальский райондин газдин абонентрин къуллугъдин оператор Наидади лагьана:

— Буржарихъ галаз алакъалу месэла ихьтинди я. Абур арадал къвезва, вучиз лагьай­тIа агьалийри  счетчикрин гьакъикъи делилар вахтунда агакьарзавач. Месела, эгер  чна алатнавай вацра ишлемишнавай газдин кьадар къалурзавай делилар (счетчикдин)  алукьзавай вацран 5 лагьай йикъалди программада кхьин тавуртIа, ам (программа) агал жезва ва  вичи-вичиз тайин кьадар бурж кхьизва. Им чна ийизвай кIвалах туш — прог­рамма вич гьакI туькIуьрнава. Мисал яз, куь кIвалин майдан  100 кв.метрдиз барабар я ва ана 2 кас яшамиш жезва. ИкI, хъуьтIуьн вахтунда программади куьне са вацра 8,106 ма­натдин газ ишлемишнавайди яз къалурда. Гьаниз килигна, тикрарзава:  чав счетчикрин делилар вахтунда (кIвалахдин 32 йикъан къене) агакьарун чарасуз я.

• Гзаф инсанар коммунальный пулар 3 вацралай садра гуз вердиш я. Гьар вацра а рекье жедай вахт ва я такьатар тахьайтIа вучда?

— Пул 3 вацралай садра гайитIани жезвайди я — гзаф инсанар кIвалахдик квач, герек­ вахтунда гъиле пул жезвач, амма счетчикдал­ алай рекъемар чав агакьарна кIанда. И кар патал атунни лазим туш, зенг авуна, жув вуж ятIа малумарна, программа агал жедалди лазим рекъемар кхьихь лугьун бес жезва. Гьа­къи лагьайтIа, ахпа гайитIани жеда. ИкI тавурла, винидихъ лагьайвал, буржар илитI жезва. Чи районда чна массовый информациядин такьатрин куьмекдалди, гьакI­ни гьар жуьре маса рекьерай инсанрин арада делилар агакьариз жедай махсус нумраяр раижзава.

Эхирдайни къейд ийин, эгер электроэнергиядай хьанвай гьа ихьтин (анани къайда ихьтинди я) буржар гьакъикъи делилар агакьарна, гекъигна, алудзаватIа, газдай хьанвай  буржар анжах суддин куьмекдалди алудзава. Идалай са тIимил вахт вилик буржар, лап екебур хьуниз килигна, списатда лугьудай ванер-сесерни пайда хьанай. Амма, идаради инанмишарзавайвал, ихьтин къарар кьабулуниз  са себебни авач. “Коммунальный  ресурсрикай виридалайни ужузди газ я — вахт-вахтунда гуз хьайитIа, акьван кIевера са касни гьатдач. ЯтIани, ялиз тежедай кьван еке буржар жез­ватIа, кIвалерин майданар жуван такьатриз килигайбур авуникай фикиррай чи агьалийри”, — лугьузва С.Мегьамедовади.

Жасмина Саидова