Инсанар Чилел яшамиш жезва. Амма чаз адакай, элкъуьрна кьунвай тIебиатдикай, вири алемдикай чирвилер авани? Чилин шардин винел патан 71 % церин гегьенш майданри кьунвалда, яни дуьньядал церин кьадар кьураматдилай 15 сеферда гзаф я. Чан алай шейэрни сифте цера туьретмиш хьана.
Гьуьлер, океанар гьикьван еке, гегьенш ятIани, экология чIуруни, инсанди хасаратвал авуни гьабурузни “тIарзава”. Океан вичин къайда-низамдин тайин программа авай, чан алай битав, жанлу беден я. Ам датIана гьерекатда ава, гьар вад йисалай ана цIийи-цIийи дегишвилер кьиле физва.
Океанрин деринар ахтармишуниз вири дуьньяда еке фикир гузва. Алимар и рекьяй санал кIвалахиз чалишмиш жезва — Чилин шар вири халкьариз авай умуми тек са кIвал я эхир. Жув яшамиш жезвай чкани кIанелай кукIвалди хъсандиз чир хьана кIандачни бес! Чи планетадин тIебиатдин кьетIенвилер гьикьван тамамвилелди чир хьайитIа, ада багъишзавай девлетрикай, няметрикай инсанри гьакьван къадирлувилелди, гъавурдик кваз менфят къачуда, зиянлу нетижайрал тегъидайвал ийида.
Океан. Мад сеферда тикрарин: чан алай сифте шей пайда хьайи чка, яни “инсаниятдин кьеб”, биологиядин ва минеральный зурба ресурсрин, энергиядин и кьил, а кьил авачир запасрин хазина. Ада вири дуьньядин гьавадизни (климат) екез таъсирзава. ЯтIани инсаниятдиз океанрикай лап тIимил чирвилер ава, абур бегьемвилелди гьеле ахтармишнавач. Инсан океанрин деринриз эвичIун цавун бушлухриз экъечIуниз ухшар гъиз жеда, “космический океанология” цIийи илимни арадал атун дуьшуьшдин кар туш. Дуьньядин океан ахтармишунал илимдин гимийрилай гъейри, космический аппаратарни желбнава. Амма итижлу, тамам делилар церин деринриз эвичIай акванавтриз ва махсус аппаратриз — батискафриз жагъизва.
Чилин шардал виридалайни гегьенш майданар кьунвай лап чIехиди ва деринди Тихий океан я. Ам кефердихъай кьибледихъ — 15,8 агъзур, рагъэкъечIдай патахъай рагъакIидай патахъ 19,5 агъзур километрдиз экIя хьанва, гьуьлерни кваз ада 179679 агъзур кв. километр майданар кьунва. Юкьван деринвал 4028 метрдив агакьзава. Ана кIан квачир хьтин чкаярни гьалтзава, месела, Марианский “лекъвен”, чухурдин деринвал 11022 метр я. Швейцарвияр Жак Пиккерни Д.Уолш 1960-йисуз батискафда аваз Марианский дериндиз эвичIналда. Ана 400 метрдилай агъуз мичIи я, яд къвердавай къайиди жезва, кIанени лил ава. Деринрани секинзавач, дагъларин яргъи цIиргъер гьалтзава, бязибурухъ 5-6 км кьакьанвал ава, кукIушар са кьадар чкайрилай цикай хкатна аквазва.
1520-21-йисара Ф.Магеллан гуьгъуьнлай вичин тIварунихъ ягъай проливдай тIуз Атлантикадай Тихий океандиз сифте яз фена, ахпа, океан кIарна, Филиппинрин островрив агакьна. А чIавуз яргъал вахтунда сиягьат ийидайла, секин гьава хьуникди и кьил, а кьил авачир цериз Магеллана “Тихий океан” лагьай тIвар гана. Гуьгъуьнлай и океандин гегьенш майданрай гзаф кьадар маса, гьа жергедай яз урусрин сиягьатчийрини сирнавна (Атласов, Беринг, Чириков, Федоров, Гвоздев, Измайлов, Богатов, Сарычев, Крузенштерн, Лисянский, Коцебу, Беллинегаузен, Лазарев).
Дуьньядин океанра цIуд агъзур жуьредин набататар ва 180 агъзур жуьредин чан алай шейэр ава лугьуда. Гьар йисуз церай 70 миллион тонндилай гзаф балугъар кьазва. И рекъем эгер 100 миллиондилай алудайтIа, балугърин алемдиз еке инсафсузвал авун жеда.
Церин деринра гьакIни ракьун, цурун, никелдин, кобальтдин, марганецдин, нафтIадинни газдин ва гзаф маса шейэрин еке запасар ава.
Чилин винел къвазвай кьван марфарни живер дуьньядин океанрилайни гьуьлерилай къарагъзавай пардикай, бугъадикай жезва. Кьураматар, гьуьлер, океанар, вири Чилин шар, чун элкъвена кьунвай вири тIебиат чиркинар тавун, вилин нини хьиз, хуьн инсаниятдин буржи я.
«Лезги газет»
