Мегьарамдхуьруьн район чи уьлкведа экономикадинни яшайишдин  рекьяй хъсандиз вилик фидай, инсанриз уьмуьрдин вири няметралди таъмин яшайиш тешкилиз жедай накьвадинни тIебиатдин къулай шартIар авай чкайрикай сад я. РикIел хкиз кIанзава, Кавказдин Албаниядал (гилан лезгийрин ата-бубайрин уьлкведал) гьужумар авур дегь заманайрин Рим пачагьлугъдин аскерри, тарихчийри инин чкадин, тIебиатдин шартIар, агьалийри туь­кIуьрнавай ятар гудай система, кIватI­за­вай бегьерар Европадин уьлквейринбурун жергеда эцигнай.

Гьакъикъатдани, Самур вацI, Самурдин там, Каспий гьуьлуьн къерех,  булвилелди рагъ, хъуьтуьл гьава — Муьшкуьрдин и мегьрибан ерияр субтропикриз, яни Краснодарский крайдинбуруз мукьвабур я. За гьа сад хьтинбур я лугьузвач — ухшар­бур, гекъигиз жедайбур я. Гьахъ лагьайтIа, Кубандин чуьллерихъ са кьадар артуханвилер авазва. Амма, гьар гьикI ятIани,  чи уьлкведа, гьа и кьве региондилай гъейри, масанра санани журеба-жуьре яр-емиш, салан майваяр гьасилдай ихьтин къулай шартIар авач.

Советрин девирда Мегьарамдхуьруьн район республикада хуьруьн майишатдин рекьяй йигиндиз вилик физвай кIвенкIвечи районрикай сад тир. Иллаки багъманчивиляй.

Сад тир гужлу государство чукIурай­ла, чи алверчийри къецепатан уьлквейрай гъизвай, химиядалди дуьзмишнавай ужуз продукциядив (Ирандин “сечме” ичер рикIел хкин) базарар ацIурнай. Виликан совхозринни колхозрин багълара битмишарзавай, экологиядин рекьяй михьи, виниз тир еридин емишар ише хъфенач, абур маса гудай чкаярни амукьнач (“товардин вид” авач лугьузвай). Гьа икI Кьиблепатан Дагъустандин районра багъманчивал кIватнай.

Лугьуда хьи, чукIурун регьят я, эцигун — четин. 90-йисара, куьруь са вахтунда чу­кIурна, вири халкьдин девлетар тармар авур совхозрин чкадал арадал гъайи фермервилин, кьилдин ксарин майишатриз, арендаторриз цIийи багълар кутун патал хейлин йисар, государстводин куьмек герек атана.  Нетижаярни хъсанбур жезва. Районда 6000 гектардив агакьна майданар багълари кьунва. Вири санлай республикада 30 агъзур гектардилай гзаф багълар авайди фикирда кьуртIа, им гьакъикъатдани тариф авуниз лайихлу я.

Райондин фермерри цIийи багълар фад бегьердал къведай ва булдаказ бегьер гудай жуьрединбур кутун кьетIна. И кар патал кIвенкIвечи тежриба чирна кIан­завай. Тежриба яргъал алачир — Краснодарский край.

Гекъигун патал къейд ийиз кIанзава. И регионда саки чи республикада кьван (30,7 агъзур гектар) багълар ава, амма кIватI­завай бегьерар мягьтел жедай хьтин чIехибур я: эхиримжи йисара гьар йисуз 514 агъзур тонндилай гзаф яр-емиш гьасилна маса гузва, (гекъигун патал: Да­гъустанда — 174 агъзур тонн). Ина кIвен­кIве­­чи технологиядалди кутунвай багъларин гьар са гектарди 500 центнер бегьер гузва. Кубанвийрин ичер неинки Махачкъала, Дербент шегьеррин базарра,  гьакI­ни хуьрерин туьквенрани квез аквада. Са девирда Ирандай гъизвай ичер хьиз.

Мадни са месэладиз фикир гана кIан­завай. Гьар йисуз, сезондин варцара агро­техникадин серенжемар тухуз, зулухъ бегьерар кIватIиз чи районрай хейлин бейкарбур Краснодарский крайдин чIехи ма­йи­шатриз физва. Им акI лагьай чIал я хьи, а регионда кIвалахдай чкаяр гзаф тешкил­нава — хуьрера бейкарвални авач. Крайдин кьиле авайбуру хуьруьн майишат вилик тухуниз кьетIен фикир гузва. Государстводи гузвай куьмек йис-сандавай артухарзава. Эгер вад йис вилик багъманчивилиз 257,3 млн. манатдин куьмек га­най­тIа, 2020-йисуз и хел вилик тухун патал­ фе­деральный ва крайдин бюджетрай 800 млн. манатдив агакьна такьатар чара авунва. Эхир хьи, Кубандин багъманчийрихъ чIехи бегьерар битмишардай, чIехи хийирар къазанмишдай ва чешне къачуниз лайихлу тир девлетлу тежриба хьанва.

Шад жедай кар ам я хьи, Мегьарамдхуьруьн райондин Уружбайрин хуьряй тир фермер Агьмедов Разима, кубанвийрин тежриба чирна,  вичин “Гранит” тIвар алай КФХ-дин мисалдалди субутарна: Кубандин багъманчийрихъ жезвай хьтин агалкьунар чавайни, дагъустанвийривайни къазанмишиз жеда. Адаз акуна хьи, кар алайди кIвенкIвечи технологийрикай менфят къачун ва рикI гваз зегьмет чIугун я.

Гьа икI, “Гранит” фермервилин майишатди 2013-йисуз Дагъустанда сифтебурукай сад яз кьуд гектарда бегьердал фад къведай жуьредин багъ кутуна. Къелемар Краснодардай гъана, технологиядин вири истемишунрал амал авуна, акIурна. Гьа йисан зулуз Минсельхоздин делегациядихъ галаз и майишатдиз зун мугьман хьа­най. Багъманчийри чпи битмишарнавай сад лагьай бегьердин емишрин еридиз, тIямдиз къимет гун патал мугьманрин вилик яру ири ичер гъанай. Абур, тариф ийизвавал, дугъриданни, атирлубур, тIямлубур тир. Агьмедов Разима лугьузвайвал, абур гьа йисан мартдин сифте кьилера акIурнавай къелемрин бегьер тир.

А йисалай инихъ ирид йис алатна. Районда цIийи жуьредин багъларин майданар къвердавай гегьенш жезва. Гьа гьисабдай яз “Гранит” майишатдани. Агьмедов Разиман майишатда гьар йисуз гьар са гектардай, Кубандин кIвенкIвечи майишатра хьиз, 500 центнердив агакьна ичер кIватIзава. Къе им аламатдин кар туш. Аламат жедай хьтин, мадни шадвал кутадай кар масана ава. Чепелрин хуьре.

Пешекарри  Чепелрин хуьруьн патарив гвай чкайра накьвадинни гьавадин кьетIенвилер ахтармишайла малум хьана хьи, ина ичер битмишарун патал лап кутугай шартIар ава. Хуьруьн майишатдин крарин гъавурда хъсандиз авай, хейлин йисара Докъузпара райондин регьбервиле, министрвиле кIвалахай Абасов Керимханан теклифдалди, 2017-йисуз ина “Сад” КФХ-ди цIийи жуьредин (суперинтенсивный) багъ  кутаз эгечIна. Эвелни-эвел ихьтин багълар кутунин карда Европадин уьлквейра кIватI хьанвай тежриба чирна. Кьилин агрономвилин къуллугъдал хейлин йисара Францияда яшамиш хьайи ва кIелай, пешекарвилин тежриба кIватIай, гьатта Англиядани цIийи жуьредин багълар кутур Арсен Таривердиеваз теклифна. Тежрибалу агрономдин регьбервилик кваз сифтегьан 140 гектардилай гзаф майданра лап хъсан виниз тир бегьерлу сортарин ичин къелемар акIурнава. Проектда къалурнавайвал, ина вири санлай  300 гектар  суперинтенсивный багъ кутада. АкIу­рай къелемри кьвед лагьай йисуз бегьер гъана: 250 тонн ичер.

И жуьредин багъ а кардалди тафаватлу я хьи, ана гьар са гектарда 3000, гьатта 3500 тар жезва. ТIебии яз бегьерлу­вални вини дережадив агакьзава. Ихьтин багъдин гьар са гектардин бегьерлувал  агъа кIан 500 центнер хьун адетдин кар я.

“Сад” КФХ-ди Чепелрин патарив арадал гъизвай хьтин багъ Дагъустанда мад авач. Проект тамамвилелди кьилиз акъудайла, ам Европадин вилик фенвай уьлквейра, Америкада авай багъларихъ галаз са жергеда эцигиз жеда.

Тарариз яд гунин къайда алай аямдин технологийрин бинедаллаз туькIуьр­нава. Дигидай яд Самур-Дербент къаналдай къачузва ва кьве гектар майдан кьунвай дерин вире алцифарзава, герек тир вири микроэлементар кутазва. Багъ автоматикадин, стIал-стIал къайдада дигизва: 6 сятда гьар са къелемдив 13 литр яд агакьарзава. Накьвадин ламувилин дережа махсус датчикри къалурзава.

Хар къвадайла тарариз, емишриз зиян тахьун патал багъдин вири майдан махсус чилиналди кIевирдай къайда туь­кIуьр­нава. И къайдади  набататриз зиян жедай  кьадарсуз гзаф ракъинин нурарикайни хуьда. Къав алай багъ! Фикир гузвани, 300 гектар багъдин кьилел 4,5 метр кьакьанвал алай къалин чилинин «къав» жезва.

Багъдихъ галай 20 000 тонн емишар хуьз жедай цехдин проектар Ита­лия­дин пе­шекарри гьазурнавайбур я. И цехди еми­шар гаталди, багъдин цIийи бегьер агакьдалди хуьдай, муьштерияр йисан кьиляй кьилиз Дагъустанда гьасилзавай, экологиядин рекьяй михьи, тIямлу таза яр-емишдалди таъминардай мумкинвал гуда. Гьа са вахтунда емишар гьялдай цIийи технологияр бинеда авай цехни эцигзава. Гьакъикъатда ам Дагъустанда авачир хьтин цIийи жуьредин консервиярдай завод я.

КФХ-дин кьиле авайбурун фикирда балугърин майишат туькIуьрун ава. Диги­дай яд хуьзвай вире бекре жинсинин балугъар туьретмишун планрик кутунва.

Къейд ийиз кIанзава. Заз виридалайни бегенмиш хьайи, тариф авуниз лайихлу кар ам я хьи, цIийи майишат тамам къу­­ватдив агакьайла, ина 260-270 касдиз кIвалахдай чкаяр жеда. Чепелрал ва патав гвай хуьрера — Гилийрал, Къуюстандал, Хуьрелдал, Муьгъвергандал яшамиш жезвай бейкар агьалийриз хизан хуьдай пул къазанмишиз “гъурбатдиз” — Краснодарский крайдиз фин герек амукьдач.

Абдулафис  Исмаилов