Майрудин Бабаханован “Келентар” романдикай са шумуд гаф

Виликан девирдив гекъигайла, чалпачухда хьанвай къенин йикъан гьалара лезги литературадин классикрин юбилейриз талукь мярекатар хъсан дережада аваз кьиле фин рази ва шад жедай кар я. Амма, санлай къачурла, лезги культурадин уьмуьрдик йигинвал кумачирди, чIал, литература вилик финин кам залан хьанвайди, заз чиз, фагьум авай, рикI кузвай гьар садаз такваз туш. ЧIа­лан илимдал машгъул жез кIандай, милли газет-журналда кIвалахдай мурад авай, ди-дед­ чIалан муаллимдин пешедал ашукь, хайи литературадин майданра вуч кьиле физ­ватIа, гьадаз фикир гузвай, кIелзавай жегьил лезги къе чаз, мисалда лугьузвайвал, юкъуз лампа гваз къекъвейтIани жагъидач.

Милли руьгь усалвилихъ тухузвай и гьал арадай акъуддай са шумуд рехъ ава. Абуру­кай сад — литературада кьиле физвай “агьва­латрикай”, цIийи эсеррикай марагълудаказ ихтилатар кудун, абурал фикир­ желб авун, абурун пис-хъсан вуч ятIа гъавурда тваз куьмек гун, яни къе кIелдай­бур­ патал цIийи кьилелай литературадин “ликбезар” ахъаюн я.

Заз “гунагь” тахьуй, чун литературадивай къакъуднавайбур, саки къурхутнавайбур цIуд йисаралди, цIийи ктаб акъатайвалди, кхьиз хьайи сад муькуьдаз ухшар, цIалцIам ва кьуру тарифар авай хала-хатурвилин “рецензияр” я… Гьелбетда, чапдай акъатай гьар са ктаб кIелиз ашкъи къведайди, милли лите­ратурада гел тадайди хьун мумкин туш. Ам­ма чпел кIелдайбурун фикир желб авуниз лайихлу, руьгьдиз ем жедай эсерар, ара физ, лезги литературада пайда жезва эхир — прозадани, поэзиядани. Заз чиз, “Самур” журналдин редакцияди, “Лезги газетдин” литера­турадин отделди, и кардиз фикир гана, лез­ги литература патал къимет авай цIийи эсерриз чин кьун тавур, гьахълу, илимдин дережа авай рецензияр тешкилиз хьанайтIа, лап хъсан кар жедай.

Ихьтин “гатIунунилай” гуьгъуьниз литера­турадин уьмуьр яванди хьунай за чпик тахсир­ ку­тур виликан “рецензийрилай” жуван и ихти­лат тафаватлуди, абурулай “артухди” хьун зи хиве жедайдини за кьатIузва. Зун алахъда…­­

2017-йисуз Дагъустандин ктабрин чапханада акъатай Майрудин Бабаханован “Лекьрен мани” тIвар алай шииррин кIватIалдай “Келентар” роман кIелайла, зун цавук хкIунай. Зун гъавурда акьунай: лезги литературадиз шииратдин жуьреда кхьенвай, жанрдин истемишунриз жаваб гузвай мад са зурба роман атанва ва чав и карди дамах ийиз тада! “Мад са”, вучиз лагьайтIа, чахъ ихьтин, шиир­ралди кхьенвай, Алибег Фатахован “КьатI-кьатI авур зунжурар” тIвар алай роман гьеле авайди и дуьшуьшда рикIел хтун тавун мумкин туш… Къанни кьуд йиса авай авторди чаз тунвай устадвилин уьлчме, Дагъустандин ли­тературада вири гьейран авур, амма икьван гагьда маса садавайни гьеле къачуз тахьанвай кукIуш.

Роман — им прозадин жанр я. Романда ва­­­къиайрин сегьне фирягьди, вахтар яргъал­бур же­да, кьилин ва амай вири игитрин уьмуьр­дин­ агьвалатар кьетIен, адетдинбур тушир шар­тIара кьиле фида ва игитрин къилихар, гьерекатар къвез-къвез дегиш жердавай чаз автордин макьсад, эсердин асул ма­на-метлеб вуч ятIа, гьам чир жеда. Гьа и ли­ша­­нар, гьел­бетда, шиирралди кхьенвай романдизни хасбур я. Шииратдин жанр тир поэ­ма шиир­ралди кхьенвай романдилай анжах цIа­рарин тIи­мил тир кьадардалди тафаватлу­ туш: романдив гекъигайла, поэмадин “сегьне” гъве­чIи­ди, агьвалатрин девир куьруьди жеда…

Гьа ихьтин лишанар чна ихтилат ийизвай, чеб шиирралди кхьенвай кьве романдизни хас я — “КьатI-кьат авур зунжурар” ва “Келентар” романриз. Кьве романдани агьвалатар лезги ватандин тарихда дерин гел тур девирриз талукьбур я: саки са асир идалай вилик кхьенвай А. Фатахован романдай чаз ХХ асирдин эвелра Урусатда кьиле фейи ЧIе­хи инкъилабди лезги чилерал, инсанрин кьисметриз гъайи дегишвилер аквазватIа, М.Бабаханован романди чун генани виликан девирда, ХVIII асирдин эхирра, Куьре ма­гьал­да кьиле фейи тарихдин агьвалатрин шагьидар ийизва. Гьелбетда, абуруз “тарихдин романар” лугьуз жедач, абур авторри чпи туь­кIуьр­на, “чан гъанвай” игитрихъ галаз сад хьиз, тарихда малум тир гьакъикъи ксар, ва-къи­аяр къалурнавай теснифар (“художест­венный”) — литературадин эсерар я.

Сад хьтин устадвилелди лезги чилин тIебиатдин шикилар, лезги суьретар, лезги къилихар, лезги адетар, лезги чIал, сивин яратмишунар къалурнавай и кьве эсердихъ, фагьумайла, виле акьазвай са  тафаватвал ава. Ваъ, за инал А.Фатахован роман цIара­рин кьадар гьар жуьре тир, рифмайризни са акьван фикир таганвай бендерикай, М. Бабаханован роман шииратдин кьакьан дережадин ери авай бейтерикай ибарат тирдакай лугьузвач. Ихтилат адакай физва хьи, “КьатI-кьатI авур зунжурар” романдин кьилин игит Магьамад, халкьдин велед, халкьдин умудар, мурадар кукIвал кьунвай, адан хушбахтвилихъ гелкъвезвай, ам азадвилихъ тухузвай къагьриман ятIа, М.Бабаханован романдин игит Келентаран ва амай маса игитрин гьерекатар лезги жемятдин умудрихъ, пакадин кьисметдихъ га­лаз ала­къада авайбур туш, абур гьарма сад чеб чпиз я. Яни “Келентар” романда са фикирдал алай, са патахъди ял­завай лезги сих кIватIал, “лезги халкь” лугьудайди аквазвач. Кьве романдани агьвалатар кьиле физвай девирар лезги ерийрал цIай-гум, зулумдин гьуьрс алай девирар тир. Амма Магьамада, вилик экечIна, халкь квай зулумдин “зунжурар кьатI-кьатI” авунатIа, Ке­лентараз халкь кутIуннавай “зулумдин зунжурар” ерли аквазвач, ам хсуси вичин душмандин гуьгъуьна ава ва ада вич эхирни мураддихъ агакьарна — вичин буба яна кьейи Гьемзедилай къан вахчуна. Келентарахъ са гьихьтин ятIани маса, вичин ватандихъ, “халкь” лугьудайдахъ галаз алакъалу мура­дар, ниятар авайди чаз аквазвач…

Дегь заманайрилай кIвенкI къачунвай “Къатишар” тухумдай тир Келентарни, Келентаран буба Шайдани, чIехи буба Цуруфни, романда авай амай вири лезги жемятарни, кьурай пешер хьиз, девирдин гарарин ху­ра аваз яшамиш жезва: чпинбурукай тушир ханари буюрмишзава, абуруз къуллугъ ийиз­ва, хушуналди абурун савашра иштиракзава. Дирибаш, дуствилиз, бубайрин адетриз кIе­велай вафалу, чанар мягькем лезги итимар къачагъвал ийиз кьил хуьзвайбур я, чебни са ханди муькуьдал гьалдарзавайбур ва  арадилай жуван жемятар инжиклу ийизвайбур я… Садан кьилизни, вучиз ятIани, чпин винел­ алай зулумдиз аксивал авун къвезвач! Месела, Ашукь Саидан вилер акъудай Сурхай хандилай кьисас вахчуз кIанз, са шумуд кас жегьилар атана акъатайла, Кьуьчхуьррин кьуьзуьбуру абуруз рехъ ганач: “Хуьруьз зиян жеда…” лагьанай. Мад са гъилера, Кьурагьа ацукьна, ханвал ийизвай Сурхаяз чубандин цIийи свас вичив агудиз кIан хьайила, суса адан хуруз сухай гапур пакун тIва­лу­на акьуна, хан кьиникьикай хкатна, амма жегьил дишегьлидини вичин чандиз къаст авуна — вичин руфуна гапур экъуьрна… Романда куьруьз-куьруьз ихтилат авунвай и кьве агьвалат зулуматдин мичIивиле, тIурфандин кьула куькIвей умуддин зелил эквер хьиз аквазва…

Гаф гафунилай къведай хьиз, ихтилатдай ихтилат акъатдай хьиз, “Келентар” романдин авторди, ара физ, чун фад алатай вахтариз тухузва, игитрин кьилел атай вакъи­айрикай, лезги хуьрерин, тухумрин тарихрикай ихтилатар ийизва. Гьа икI чаз “Къатишрин” тухумдин, яни Келентаран чIехи буба Цуруфан ата-бубаяр, Ахура-Маздадиз шукур гъизвай девиррилай инихъ, чпел гьужум авур, чпел маса динар илитIиз хьайи инсаф авачир ягъийрин хура акъвазай лезги къагьриманар гьихьтинбур тиртIа аквазва:

РикI ракь хьтин, яд гайи, къастунал кIеви,

Вилелай нагъв гъидалди, гъидайди иви.

АтайтIани къаршидиз душманар агъзур,

Хак хьиз хура акъваздай, жаваб гуз гьазур…

Амма къе Куьре пата машгьур гъуьрче­хъан­, пагьливандин суй авай Цуруф гзаф йисара Сурхаян гафуна авай къачагъ тир, ам, вичин десте гваз, ханди къурмишзавай къал-къиргъинрин иштиракчи хьайиди я. Гилани ада вичихъ авай тек са хтул, “Къатиш” тухум­да авай тек са ругул Келентар, кIвачи чил кьурвалди, Сурхай хандиз мукьва авунва: Келентар, Куьредиз атанвай урусрихъ галаз дявеяр ийиз, яракьлу дестеда хандин хцин къвалал ала…

И кьадар чи “игитар” чпиз вафалу, и кьадар чи халкь чпиз муьтIуьгъ тир ханарин суфатарни романда лап хъсандиз къалурнава. Са тарцин хилер хьиз, чпин арада мукьвавал авай, са иви квай и вилаятрин ханар, Дербентдилай Ширвандал кьван, гьарда вичин хийир патал муькуьди маса гуз, сада-сад гигиз, сада-сад яна рекьиз гьазурбур я. ТIурфандин хъен хьиз, винел къвезвай Урус империядин вилик вичин ажузвал гьисс авур амалдар Сурхая вичин хциз, Нухидиз, Кьурагьиз къвезвай Хатунцеван тупарин хуруз фин къадагъа ийизва — женгиниз яргъа кIун­тIалай килигун меслятзава. Нухидин “эрчIи гъил” тир Келентарни гьа и себебдалди сагъдиз амукьзава…

Рехъди лезги хуьрер тарашзавай муьшкуьрвияр вилик кутуна, Къубадихъай къвезвай Хатунцеван регьимдик умуд кутаз, “халкьди” килиг вуч лугьузватIа: “Сурхаялай пис жеч абур…”. Чпин кьилел урусри Къази­къумухдиз катай Сурхаян чкадал адан стхадин хва ва къара-душман Аслан эцигдайди нин фикирдиз къвезва?! Уьтквем Цуруф-ба, нубатдин гъилера лезги чилерин иесивал ийиз кIанзавай ягъийрин, сурхайринни урусрин, дяведихъай кьил баштаниз кIан хьайи­ди, вичин кьве пабни набут руш галаз къуьлуьн фура бамиш хьана рекьизва.

Келентаран “эхиримжи” женгни вичин къанлу гачал Гьемзедилай кьисас вахчуналди куьтягь жезва.

Гьемзедин тфенгди хер авур Келентар урус духтурди сагъар хъийизва, вични кIани руш галаз Кьурагьрин къеледиз урусрин патаз акъатзава, ана мехъерарни ийизва… Аслан ханди, кьисас яз, гададин кьилел бала гъуникай кичIе хьайи гарнизондин чIехида Келентар ТIифлисдиз рекье твазва: къуй урусрин штабди “къачагърикай” Къуба хуьдай дагъвийрин десте туькIуьррай ва дестедин кьиле викIегь Келентар акъвазаррай… Яни, чаз аквазва, мадни Келентар вич вичин ихтиярдин, вич вичин кьисметдин иеси жедач…

М.Бабаханован эсердин чIалан, бейтерин тамамвилин, гьакъикъатдиз мукьва агьвалатрикай авунвай марагълу ихтилатрин суьгьуьрда гьатай чаз Цуруфанни Келентаран­ къаматрай ва гьерекатрай “лезги халкьдин” гиг, пакагьан сад тир миллетдин “цIир” кьванни акунайтIа кIандай!

Келентар лап жегьил я, адан уьмуьрдиз къведай вакъиаяр гьеле вилик кума: Ярагъ Мегьамедан вязер, азадвал патал дагъвийри тухудай зурба женгер, лезгийрин бунтар… “Яраб а чIавара чагъин яшдиз атай Келентар гьи пата жедатIа? Романдин игитдин кьисмет гьихьтинди жедатIа? Яраб Келентаран чанда вичин халкьдин  руьгь чиладай акъуд­дай,  адан гъилер-кIвачер кутIуннавай зунжурар кьатI-кьатI ийидай къаст гьатдатIа?” —  кIанзни-такIанз чи кьилиз ихьтин фикирар, суалар къвезва…

Келентар ватан патал гьахъ рекьиз къведай умуд, дуьз лагьайтIа, чаз авторди са уьте­­ри хьиз гузва: ТIифлисдиз физ яргъал ре­кьиз экъечIзавай Келентара вичин цIийи сусаз, хва хьайитIа, хцел машгьур чIехи буба Цуруфан тIвар эциг лугьузва. Свас Зарбафа “Вилик кьенай адалай ви хайи буба…”  ла­гьай­ла, Келентара икI жаваб гузва: “Гуда чна адан тIвар хъжердаз ахпа…”. Яни “Къатишар” тухумдин винелай къадим гъуц Ахура-Маздади вичиз ихлас хьанач лугьуз авур “лянет” алатда: папарин гинериз садалай артух ругулар хквез гатIунда…

РикIиз чими, дидед чIалан миже, иервал гьиссиз тазвай чкаяр романда гзаф ава, чаз ам мад ва мад кIелиз кIан жезва. Амма Гьажи Давудалай инихъ халкь, лезги ватанар агуддай мурад рикIе авай къагьриман лезги чилерал ханачир жал? Чи девирда ахьтинбур чахъ, “игитар” тIварар алаз, виридалайни гзаф ава эхир — абур гьа къадим девиррай атанвай гьа са ивидин веледар тушни мегер?  ХупI жедай и тамам эсердани чаз ахьтин рухвайрикай садаз ухшар авай игитдин къамат акунайтIа. Къуй “теснифнавайди” хьурай — чун адан чIалахъ жедай, ам чакай тирди чаз чир жедай…

Пакизат  Фатуллаева