Нефс… Нефсинин лукI­вал… Къанихвал… Азгъунвал… Тух тахьун… Акьван чеб-чпихъ галаз кьунвай гафар я хьи, сад лагьайла, муькуьбурни рикIел къвезва.

Вуч я нефс? И суал­диз­ жаваб чи классик Етим Эминан ирсинай хъсандиз кIелиз жеда:

Эй залум нефс, ви гъиляй зун ажиз я,

Вун ваз гайи тербияни хуьдайд туш.

Хийир кардиз вун мидаим мерез я,

Я вун хийир-шийир, игьсан чидайд туш.

 

Мез ви лал я, япар биши, вилер кур,

Гъилер члахъ, кьецIибур я ви кьве кIур,

Муькуьр гзаф, гьахъ ви хилаф, хиял чIур,

Дуьнья гайитIан, мад “бес я” вахъ жедайд туш…

Икьван эйбежер затI? Амма нефс затI туш, инсандин хесет я, тербиядин жуьре, къа­нажагъдин дережа… Гьа эйбежер хесетди инсан, вичиз хабар авазни, авачизни, вегьин тийир усал гьал жедач. И гьаларни классикди къалурнава:

Жасад темпел, инсаф рикIел гъиз течиз,

Акьул зелил, фагьум тIимил, фитнейиз,

Амал азгъун, ийиз чапхун, уьмуьр физ,

Сурун азаб, кьиникь рикIел гъидайд туш…

Дугъриданни, эгер са касдив, артух вичин­ зегьметарни квачиз, рикIиз кIани кьван мал-девлет, вили къачур кьван шейэр агакьиз хьайитIа, адакай жедайди гьа азгъунвилин лукI я. Гьа  нефсини ам жазаламишни ийида.

РикIел дуьньядин классикадай Виктор Гю­годин игит, хазинадин сагьиб Гобсекан кьисмет, урусрин классикадай В.Гоголан “Кьейи руьгьер” романдин игитрин — Плюшки­нан, Чи­чикован, масабурун къаматарни къвез­ва. Гьа къанихвилин  къурбандар хьайи­бур я вири.

Генани рикIиз таъсирдай къамат классик А.С.Пушкина “Балугъдикайни балугъчидикай махуна” ганва. Пад квачир куьгьне хвахунинни чкIизвай дехмедин иеси къаридиз балугъчи итимди гъайи кьван къулайвилери, ацIай­вилери дад ганач, ам тух хьанач. Гьа девлетар вичив вугузвай къизил балугъдин иеси —  буйругъчи хьунилай гъейри, адан ватан тир гьуьлуьн иесини жез кIан хьанай. Амма ихьтин тух тежер нефсиниз амукьайбур гьа куьгьне хвахни чкIизвай дехме хьанай…

“Нефс я, балаяр. А залумдиз чукIул­ди­лай гъейри вири кIанда…” — лугьудай заз таниш са яшлу касди, инсанрин азгъунвилер акур­ла.­

Ибур адетдин инсанрин арада гьалтзавай мисалар я. Амма чи аямда вуч аквазва? Виридалайни къаних нефсетIар гьукумдинни къанун-къайдадин, чпи амайбурун кьисметар гьялзавай кьилин органра, тахтара авайди хьиз жезва. Мисаларни тIимил туш. И йикъара чи кьилин телеканалрай Москвадин областдин финансрин виликан министр А.Кузнецов  лугьудайда, вичин къуллугъдикай менфят къачуна, Америкадай гъанвай паб Жанна-ханумни галаз са шумуд миллиард манатдилайни гзаф пулар, маса девлетар, Серпуховский райондин виликан кьили  565 чилин учас­ток, 22 автомобиль, кIвалер, къизилдин шей­эр ва икI мадни чпиз кьада… Абурун “алакьунар”, маса гзаф фасадвилер гьикьван къалурзава. РФ-дин Федеральный Собранидани кваз сенаторар-тарашчияр хьун?.. Ахьтин фикирдал къвезва хьи, “перестройщикри” ва  абурун амадагар тир цIийи “демократрини либералри” арадал гъанвайди гьа угърийризни тарашчийриз, уюнбазризни къабачийриз — санлай тух тежер нефсетI­риз вири къулайвилер яратмишнавай къул, къеле я. А къеле амай халкьариз, иллаки гьа девлетар арадал гъизвайбуруз (фялейриз, шахтерриз, лежберриз, алимриз, муаллимриз, духтурриз…) акьван яргъа я хьи, абурун иесийриз агъзурралди чеб хуьзвайбур каша, мекье, къекъверагвиле хьун къайгъуни туш, я къурхуни авач.

Икьван инсан къапарай, къанунрай, къайдайрай гьикI акъатзавайди ятIа? Гьихьтин мектебра, колледжра, вузра абуру ихьтин ягь­­сузвилинни инсафсузвилин, къанихвилинни къачагъвилин тарсар, чирвилер, устадвилер къачунатIа?!. Пара вахтара Америкадин миллиардер Соросан, Гарварддин университетдин ва маса тIварар кьазва…

Бес чи Ватандихъ халис инсанвилин, къагьриманвилин, къуччагъвилин тарсар гудай вузар, мектебар, маса идараяр амайди тушни?

Чахъ Ватандин, чи агьалийрин хатасузвал хуьдай еке къурулушар авайди я эхир! Еке къуллугърал (гьукумда, банкара, масанра) хкаждайла, “пешекарар” гьинай я, вужар я, нихъ галаз алакъада ава, гьихьтин вузар, мектебар акьалтIарнавайбур ятIа, ахтармишзамайди тушни?..Аквазвайвал, “азаррин” кьил, винидихъни лагьанвайвал, чи къурулушрин бинейра ава. Абур арадал гъайибур СССР хьтин государство, “социализм” хьтин къурулуш терг авур Америкадинни Великобританиядин, Германиядин “гьуьрметлу” ксар — “перестройкадин архитекторар”, “коммунизмдин гуруниз (гробдиз) эхиримжи мих ягъиз” хтайбур, гилани гьа кьакьан аршрай чаз “къул­­лугъзавайбур” тушни?.. Горбачеванни адан папан къанихвили СССР хьтин государство чукIурна, девлетар тарашиз туна. Ель­цин­ хьтин “демократди” вичин “хизан” галаз уьлкведин къизилар чпиз тулкIна, Чубайса “ваучер” лугьудай шейтIандин чараралди ви­ри алдатмишна, Ходорковскиярни Березовскияр, Лужковарни Абрамовичар,мад ва мад «иесияр» акъатна чи девлетриз. Мал ининди ятIани, пулни къизил къецепатаз физва. “Ина ихтибар жедани мегер чпивай чпин иесивал тежезвай авам “азиатрал”? — лугьуз­ва а неф­сетIри.

И фикирар россиявийрал гьеле император I Петрдин, гьадалайни виликан пачагьрин девиррани илитIзавайди тир.

ХХI асирдани, чун гьакьван кар алакь тийидай, чирвал, жуван къадир авачир, авамар яз ама жал?

Ватандин Чехи дяведай а ЧIехи Гъалибвал гваз экъечIай бубайрин невейрал гила икI хъуьруьн? И хъуьрезвайбурун бубаяр ву­жар тиртIа?.. Четин вядеда Ватандай катай­ вирибурукай къе игитар ийизвайди хьиз я…

Гзаф суалар къвезва. Жавабар жагъизвач. Нефс лугьудай завалди коррупциядив цуьк акъудиз тазва. Нин гъиле вуч аватIа, гьам, бубадин мал хьиз, вичихъди ийизва… Халкьдикай, Ватандин таъсибдикай, адан ха­тасузвиликай рахазвайдал хъуьруьнарзава…

ИкI яраб мусалди давам жедатIа? Уьлкведин Президент, хейлин маса ксар чIехи фо­румрални мярекатрал и месэлайрай залайни хъсандиз рахазва. Къанунар кьабулзава, теклифар гузва. Хейлин ксарин-угърийринни уюнбазрин, чпи чеб ва чеб алай къуллу­гъар виляй вегьейбурун рекьер атIун тавунани туш. ЯтIани нефсинин лукIарин къанихвилин агъу чукIурун давам жезва. Дугъриданни, къалгъанар фад битмиш жеда ва фад чкIи­да. Вилик пад кьун тавуртIа, вири майданар (никIер, салар, багълар) къал­гъан­ри кьада.

ЧIуру ниятарни, къаних  нефсерни, ягьсуз­ ­вилерни, ахлакьсуз рикIерни гьакI я. Абурал сергьят эциг тавуртIа, вири виляй аватда.

Аквар гьаларай, чи вири дережайра инсанривай гьакъикъи къайгъударвал, михьивал, таъсиблувал, гъейратлувал, къанундиз гьуьрметун, абур мягькемарун истемишзава. Маса рехъ тарихда хьайиди туш, гилани авач.

Заз зи къейдер генани Етим Эминан чIаларалди куьтягьиз кIанзава:

Эй дили-дивана, къелем яхъ гъиле,

Душманрин чанда тур са велвеле,

Гъейриди кьамир на яр-дуствиле,

Сакитвилиз гьам душман я дуьньяда.

Мердали Жалилов