Советрин девирдин школада кIе­лай гьар садан рикIел алама: образованидин и идарада неинки чирвилер, тербия гузвай, аял гьакI вичин хивез жавабдарвал къачуз ва хсуси везифаяр намуслувилелди кьилиз акъудиз вердишарзавай. Школадин дегьлизрай уьмуьрдин муракаб рекьел экъечIдалди школьникдин хиве нубатдалди октябренокдин, пионердин, комсомолдин везифаяр твазвай ва ада, еке жавабдарвал гьиссна, абур бегье­марни ийизвай. РикIел алама, са гьихьтин ятIани надинжвал, тарсарай агакь тавун себеб яз, пионервилиз, комсомолдиз кьабул тавуртIа, гадаяр лап бейкеф жедай. “Зун вучиз кьабулзавач?” лугьуз, муаллимдиз арза ийидай. Ахьтинбуру умуми крарикай, вири тешкилатрикай чпин пай атIан­вайди хьиз гьиссдай. ИкI вердиш хьайи инсанди вич обществодани дуьзгуьн­даказ тухузвай, кIелунар давамарзавай, кIвалах­завай чкайра масадбуруз чешне жезвай. ГьикI лагьай­тIа, ада гьар са камуна вичин жавабдарвал гьиссзавай, хуьре, районда, уьлкведа кьиле физвай крар вичизни талукь тирди аннамишзавай ва абурухъ менфятлу нетижа хьун патал чалишмишвални ийизвай.

Советрин Союз чкIурайдалай гуьгъуьниз Россиядин Федерациядин кьилиз атай гьукумдарри США-дин ва Европадин уьлквейрин “регьимлу” амадагрин, цIийи “дус­та­­рин” меслятдалди советрин образованидин къурулуш барба­тIунин рехъ хкяна. Чи тарихдиз, медениятдиз, эдебиятдиз зи­ян гузвай учебникар акъудна. Садазни ван тахьай ЕГЭ-яр, ОГЭ-яр майдандиз акъудна. Университетра, институтра бакалаврдин, магистрдин дережаяр къачудай къайдайрал элячIна. Къе гзаф пешекарри тести­кьар­завайвал, бакалавриат ва магистратура кардик кутуналди, чи вузриз тежер хьтин еке зиян ганалда. ИкI хьанвайди гьукуматдин идарайра кIвалахзавай­буруни хиве кьазва.

Къенин гьакъикъат акваз, гьакI мягьтел­ хьана амукьзава. Перестройкадин, базардин экономикадин реформайрин йисара инсанривай винидихъ чна къейд авунвай хъсан ерияр къакъудна. Къе, гьикьван­ гьа­йиф­ къведай кар ятIани, гзафбур къайгъусузриз элкъвенва. Гьукумдин къуллугърал алайбуруни, чпин хиве еке везифаяр авайбуруни, жегьилрини жавабдарсузвилиз кьил язава. Къуллугъди истемишзавай везифаяр рикI гвачиз кьилиз акъудзава. Агьалийрин яшайиш хъсанардай крарик кьил кутазвач. Чкайрал са дердини туькIуьн та­вурла, инсанриз гьукумдин кьиле авай регьберрикай, гьатта газетдикайни куьмек кIан жезва.

Алай девирдин виридалайни чIуру хума къайгъусузвал я. Инсанри чеб яшамиш жезвай чкада кьванни крар къайдадик кутун патал са артух гьерекатар ийиз­вач. Дигидай цин къубуяр, хвалар йисаралди михьзавач, ахпа “чун цикай магь­рум­нава” лугьуз шел-хвалзава. Са­ки ви­­­ри­­даз гьукуматдивай, райондин, хуьруьн администрацийривай вири къулайвилер, галайвилер, асайишвал кIанзава. Амма вичин иштираквал авачиз. Советрин девирда хуьрера кардик квай яшайишдин рекьяй­ къуллугъдай комбинатар, цехар, гъвечIи кар­ханаяр, клубар ва маса дараматар агална, чкIи­дай чкадал гъана, тарашна, садани­ ван хкажнач, на лугьуди, гьакI хьана кIанза­вайди тир. Гила абур авач лугьуз шикиятзава. ЧIуриз, чукIуриз гьамиша регьят я, амма эцигиз, арадал гъиз — четин.

Гьар са хуьруьхъ, райондихъ администрация ва абурун кьилер ава. Абуру жемятрин, агьалийрин гьакъиндай къайгъу чIугун, абурун яшайиш къулайди, гьал-агьвал хъсанди хьун, хуьрер аваданламишун патал герек вири алахъунар авун лазим я. Бюджетда гьа къайгъу­яр ийидай пулунин та­кьатар хьун патални, законди истемишзавайвал, налогарни кIватIна кIанда. Гьайиф хьи, чаз аквазвайвал, виринра и везифаяр та­мамарзавач. Чкадин бязи руководителри, хсуси дердийрин, итижрин гуьгъуьна гьатна, къайгъусузвилиз кьил язава ва хуьр-кIвал патал са затIни ийизвач. Гьавиляй чи гзаф хуьрерал килигдай гьал алач. Агьалияр, хъвадай, дигидай яд ава­чиз, йикъаралди­ электричестводикай магьрум яз амукьзава. Михьивилер хуьнални гуьзчивалзавач.

Эхиримжи йисара рикIик шадвал кутадай крарни аквазва. Гьукуматдин органрилай, чкадин администрацийрилай алакь тийиз­вай месэлаяр гьялиз майдандиз чи жумарт рухваяр экъечIза­ва. Абуру хуьрер аваданламишунин, школаяр, аялрин бахчаяр, спортдин дараматар эцигунин, ремонт авунин, хуьрериз хъвадай цин линияр гъунин­, куьчейра ас­фальт тунин, рекьер ремонт авунин везифаяр чпин хивез къачузва. Акьалтзавай несилдик кIелунра ашкъи кутун патални жуьреба-жуьре конкурсар тешкилзава.­

Ихтилат кватай чкадал лугьун: къай­гъу­сузвал, жавабдарсузвал образованидин идарайризни атанва. Диде-бубайривай ­эхиримжи вахтара ван жезвайди гьа са жуьредин шикаятар я: “Школади аялриз бе­гьем­ чирвилер гузвач. Агакь тийиз­вайбуруз алава тарсар гудай адетдал амалзавач. Тербиядин месэлайриз муаллимри ерли фикир гузвач…” И гафариз акси яз къалурдай дуьзгуьн са мисални захъ авач. Образованидин хиле реформаяр тваз ала­хъай­буру муаллимдин дережа агъузарна, адав зегьметдиз килигай мажиб агакьарнач, кружокрин, алава тарсарин къайдаяр герек авачирбур яз гьисабна ва икI мад. Нетижада му­ал­лим­ризни, акьалтзавай несилдизни зиян хкатна. Зи рикIел ДГУ-дин профессор М.-Ш.Наза­ралиева лагьай гафар хквезва. “Советрин девирда университетдин математикадин факультетдик экечIза­вайбу­рун конкурс жедай, садан чкадал 6-7 кас, гила я конкурсни амач, я бес кьадарда экечI­дайбурни. Гьа кIелза­вай­бу­рукайни математика хъсандиз чизвай сад-вад кас жагъида”. Гьелбетда, школада амаз математикадин бинелу сирер чир тахьайдавай университетдин программадал тIем гъиз жедани?

Къайгъусузвилин хумади медицинадин хилени цуьк акъудзава лагьайтIа жеда. Фи­кир авурла, Гиппократан кьин кьунвайбур начагъбурун гьакъиндай къайгъударвал чIу­гуна, абуруз алакьдай вири куьмекар га­на, ин­сан татугай, азарлу гьалдай акъудна кIан­­за­вайбур я. Гьайиф хьи, чи боль­ницай­ра, поликлиникайра азарлу касдив жавабдарсузвилелди эгечIзавай хьтин духтурар, медсестраяр, санитарар ава. Азарханадиз жув ва я багърияр аватай гьар садаз акуна, чизва, медицинадин хиле коррупциядиз рехъ гузва. Эгер вахтунда са кIус агакь та­вуртIа, ваз килигдач­, дуьзгуьн раб ядач, дар­­ман гудач. Гьатта операцияни яргъал вегьеда. Гьелбетда, вири духтурар ихьтинбур я лугьуз жедач. Начагъ касдихъ му­кьуф­­­дивди яб акалдай, адан азардай кьил акъуддай ва герек серенжемарни кьабулдай духтурарни тIимил жезва.

Обществодин гьи хел къачуртIани, ана къайгъусузвилиз рехъ гузвай, вичин везифайрив жавабдарвал гьисс тавуна эгечIза­вай, хсуси итижрин гуьгъуьна гьатна, государстводин, халкьдин месэлаяр гьялун кьулухъ язавай ксар, пешекарар гьалтда. Ихьтин хумадикай чун азад хьун лазим я. Гьар са идарадихъ, хуьруьхъ, райондихъ чпин къуллугъдин жавабдарвал аннамишзавай, везифаяр намуслудаказ кьилиз акъуд­завай ва халкьдин патахъай къайгъу чIугвазвай регьберар, пешекарар хьанайтIа, кIвалахар вилик фидай, инсанрин гьал-агьвални хъсан жедай.

Хийир Эмиров