Кьасумхуьрел лезги чIалаз талукь нубатдин (11 лагьай) конференция, гьа виликанбур хьиз, цIини лайихлудаказ ва тешкиллудаказ кьиле фена. Ихьтин гьар са мярекатдин асул метлеб анал жезвай ихтилатрин, къарагъарзавай месэлайрин важиблувилини хцивили тайинарзава. Зи фикирдалди, нубатдин конференцияди чIалахъ галаз алакъалу бязи месэлайрал нукьтIа эцигдай мумкинвал гана.
Алай вахтунда чеб чи арада амачир, амма лезги чIалан рекье зурба кIвалахар, ахтармишунар кьилиз акъуднавай алимри успатнавайвал, чи чIал хъсан дережада ахтармишнавайбурук, къайдада тунвайбурук акатзава. Девирдин шартIариз, цIийивилериз жаваб гудайди хьун патал чан алай гьар са чIал, кIанзни-такIанз, тIебии саягъда дегиш жеда, виликди фида, адан лексикадин сергьятар гегьенш жеда. ИкI тирвиляй къанунар тестикьарзавай, гафарин манаяр ачухарзавай, абур кхьинин, кьадарризни падежриз дегиш хьунин къайдаяр къалурзавай цIийи гафарганарни майдандиз акъатзава. Амма икьван чIавалди тестикь хьанвай гафар гила маса жуьреда кхьинин теклифар гваз майдандиз экъечIзавайбурун фикирар илимдин рекьелди делилламишнавайбур хьун герек я, акси дуьшуьшда адетдин муаллимдини, мухбирдини, кIелчидини суалар гун мумкин я.
И ва я маса чIалан битаввал хуьниз, чIал вич санлай халкь гъавурда акьадайди хьуниз эвелни-эвел адан мягькем къайдайри куьмек гузва. Им виликди фидай мумкинвал авай гьар са чIалаз, гьа гьисабдай яз лезги чIалазни талукь кьетIенвал я.
Эдебиятдин чIал — им къайдада тунвай халкьдин умуми чIалан кIалуб я. Къелем гъилевай инсанриз алимри тестикьарнавай къайдайрал амал тийидай ихтияр авач.
Чаз аквазва хьи, “Лезги газетда” чIалаз талукь темадай алимри, муаллимри кхьенвай хъсан, метлеблу макъалаяр йисалай-суз тIимил жезва. Хайи чIаланни эдебиятдин муаллимриз талукь махсус рубрика кардик кутунатIани, чпин тежриба раижзавай метлеблу материалар ракъурзавай муаллимар саки авач.
Бязи вахтара са тайин месэладай илимдалди делилламишнавай баянар гудай алимар жагъин тийиз амукьзава. Гьа са вахтунда, чеб чи арада амачтIани, агалкьунралди чи чIал ахтармишнавай нуфузлу алимрин кIвалахрикай чна гьамиша менфят къачун лазим я. Абуру тунвай зурба ирсинин къадир авай ксар амач лагьай чIал туш.
Гьажибег Гьажибегова, Мегьамед Гьажиева, Букар Талибова, Агьмедулагь Гуьлмегьамедова, Ражидин Гьайдарова, Унейзат Мейлановади ва масабуру чи чIал вилик фин патал авунвай ахтармишунар чIални халкь амай кьван са чIавузни къиметдай аватдач.
Къе бязи цIийивилер теклифзавай, гьатта илитIиз алахъзавай ксар эвелни-эвел алимри вуч лагьанватIа, кхьенватIа килигун лазим я. Илимдалди делилламиш тавунвай гьич са теклифни, гьич са къайдани илитIиз хьун мумкин туш. Амма им чи эдебиятдин чIал цIалцIамди, гьамиша са саягъда амукьна кIаниди я лагьай чIал туш. ГекъигайтIа, якъин жеда хьи, эдебият авай, газет-ктаб акъатзавай чIал гьар са девирда дегишни жеда, виликдини фида.
ЧIал халкьдин мез я. Малум тирвал, чIалан тIебиатдиз хас тушир са къайдани халкьди кьабулдач. Газетда кIвалахзавай ксаривайни, къелем гвай масабурувайни чIалан тIебиивилиз акси экъечIиз жедач.
“Лезги газетдиз” вил вегьайла, аквазва хьи, къелемчияр гьамиша чIалан къайдаяр хуьз алахъна ва алахъзава. Милли газет алай чIавуз чи чIалан къайдаяр хуьзвай кьилин такьатрикай сад я.
Гьам СМИ-да чапзавай макъалаяр, гьам чи классикрин, алай аямдин писателрин яратмишунар чIалан асул къайдайрин чешмеяр я. Кхьинра кьве къайдада ишлемишзавай, кьве къайдада падежриз дегиш жезвай хейлин гафарни ава. Ихьтин дуьшуьшрани “Лезги газетди” жезмай кьван орфографиядин къайдайрал амалзава. Им къелем гвай гьар са касдин умуми везифа хьана кIанда.
Инал заз жуьреба-жуьре ктабар кхьизвай авторриз талукь яз са фикир малумариз кIанзава. Инсанри ктабар вуч паталди (вучиз) акъудзавайди я? Гьелбетда, инсанри кIелун патал. Ктаб чирвилерин чешме я. Ктабрикай кIелзавай ксари чпин фикирар кхьин, лугьун хъсан кар я. Са шакни алачиз. Эгер ктаб кхьизвай (акъудзавай) автордиз кIелзавай ксари гьахълудаказ ийизвай критикадихъай кичIезватIа, критика кьабулиз жезвачтIа, ахьтинда къелем гъиле кьун дуьз жезвач. Эгер авторди ктаб тек вич паталди кхьизвайди ятIа, ахьтин дуьшуьшда ам хсуси сандухдай акъуд тавурай.
Важиблу мад са месэла ава. ЧIалаз цIийи гафарни къвезва. Гьавиляй алимри, махсус комиссияди орфографиядин къайдайрин куьгьне кIватIалдин бинедаллаз сифтени-сифте цIийиди хъувун ва гуьгъуьнлай гафарган чапдай акъудун лазим я. Бес и месэла гьялуникай ни ва мус фикирда?
Куругъли Ферзалиев
