Тежрибади шагьидвалза­вайвал, жуван ­пешедал рикI алаз зегьмет чIуг­вазвай гьар са кас бахтлуди тирди гьасятда виле акьада. Къенин юкъуз чун — редакциядин пе­шекарар — маса сергьятра аваз, телефонрикай, компьютеррикай, соцсетрикайни мессенджеррикай менфят къачуз кIвалахуниз мажбур хьанва. И йикъара чи са ватан­даш­дихъ галазни чна и саягъда, видеоалакъадин куьмекдалди кIвалахна, амма за ма­къала ихьтин шартIара кхьинин гьайиф чIугуна. Вучиз ятIа, куьн гуьгъуьнлай гъавурда гьатда…

Виридалайни хъсан белед

2014-йисуз къадим Дербентда дуьньядин культурайрин ва динрин тарихдин цIийи музей ачухайла, ингилис чIалан муаллим яз, Т.Алибутаевади аялрихъ галаз музейда тарс кьиле тухун пландик кутуна.

— Музейди, аялар хьиз, зунни пара гьейранарнавай. Ина авай кьван экспонатри — къадим девирдиз талукь шейэри, диндин ктабри — къуръанри ва библийри, диндин рекье къуллугъзавайбурун пек-парталди ва маса затIари чи фикир кьадарсуз чпел желбнавай. И арада заз музейдиз сиягьатар кьиле тухудай къуллугъчи герекзавайди чир хьана, — рикIел хкизва Таисади.

Гьа икI, ингилис чIалан муаллимдикай музейдин къуллугъчи — экскурсовод хьана. Гуьгъуьнлай стажировкада хьана, кIвалахдив эгечIна. Вичин сад лагьай сиягьат чи ватандашди а вахтунда Дагъустандин кьил Рамазан Абдулатипов патал кьиле тухвана.

Гьелбетда, а чIавуз рушак еке теспачавал, къалабулух квай. Ингилис чIалан муаллим гьинай, сиягьатар кьиле тухудай пешекар гьинай!  Амма зайифвал къалурнач. Ада таниш тушир кIвалахдин сирерай кьил акъудун кьетIна. ИкI, 2017-йисуз ам Махачкъалада, Россиядин туризмдин ва сервисдин госуниверситетдин (РГУТиС) филиалдин  пешекарвал хкаждай курсариз гьахьзава. Са йисалай адакай Дагъустандин туризмдин ва халкьдин художественный сеняткарвилерин министерстводин аттестация гвай экскурсовод хьана. Идалайни гъейри, ада музейда методист язни кIвалахна.

РикI гваз пешедив эгечIнавай чи руша 2018-йисуз вичи зегьмет чIугвазвай музейдин коллективдихъ галаз санал Россиядин географический  обществоди  малумарнавай “Россиядин виридалайни хъсан белед” кон­курсда, “Белед — пешекар-шегьер” номи­нацияда  иштиракун патал арза гана. Москвада кьиле тухузвай и конкурсдин ишти­ракчийри 2 декьи­кьада вичин шегьердин кье­тIен ­метлеб авай чкайрикай суьгьбетун лазим тир.

Дербентда кардик квай дуьньядин куль­турайрин ва динрин тарихдин музейди ла­гьайтIа, къадим шегьердин ибадатханайрин  сирерикай ролик туькIуьрна. Музейдин къуллугъчияр ва гьа гьисабдай яз, Таиса Али­­бу­таева дипломдиз, “Россиядин виридалайни хъсан белед” тIварцIиз лайихлу хьана.

2015-йисалай Таисади (антиквариатдин безекарни ишлемишна) милли халкьарин пек-парталар цвазва. Ам гьакIни вилик девиррин шалар кIватIунални машгъул я. Ада “Жувал тарих алукIна килиг” лишандик кваз мастер-классарни кьиле тухвана. Ихьтин серенжемри мугьманриз (чпел шалар, заргаррин безекар алукIуналди) са шумуд асирдин идалай вилик девирдиз сиягьатдай мумкинвал гузвай.

Сад лагьай выставка ва нетижа

Алай йисан 3-мартдиз Т.Алибутаевадин дуьньядин жуьреба-жуьре пипIерай атанвай туристар патал кьиле тухванвай сиягьатрай шикилар къалурнавай “Шегьер” тIвар алай выставка ачухна. Ана Дербентдин кьил Хизри Абакаровани РД-дин милли сиясатдин ва диндин крарин рекьяй министр Энрик Муслимова иштиракна. Мярекат ачухдайла, абуру Таиса Фазиловна Дербент шегьер ва адан вири сирер хъсандиз чидайди тирди, гьар са сиягьат кьиле тухунив ам рикI гваз эгечIза­вайди, ада туристар патал цIийи маршрутар туькIуьрзавайди, и хиле кIвалахзавай 5 йисуз адалай вич патал цIийиди тир пешедин сирерай тамамвилелди кьил акъудиз алакьайди къейднай.

-Таиса Алибутаевадихъ галаз таниш хьайи сад лагьай юкъуз зун ада мягьтеларнай. Ада лап регьят ва гъавурда акьадай чIалалди Дербентдин тарихдин метлеб авай чкайрикай суьгьбетнай. Ам за жуван дуст яз гьисабзава, зун гзаф шад я, шегьерэгьлийриз ихьтин гуьрчег выставка акунал, — лагьанай Х.Абакарова.

Энрик Муслимова Т.Алибутаевадин выставкади Дербент гьикьван гуьрчег ва надир памятникрив ацIанвай шегьер ятIа къалурзавайди, ам туристрин фикир желбзавайди, выс­тавкада теклифнавай шикилра шегьердин тикрар тежер къамат къалуриз алакьнавайди къейднай.

И выставка автордиз вичиз хабарни  авачиз ада экскурсовод яз кIвалахай 5 йисан не­тижаяр кьунин мярекатдиз элкъвена. Кьве йикъалай ам  Дербентдин администрацияда “Дербент шегьердин вилик лайихлувилерай” шабагьдиз лайихлу хьана. Мадни са шумуд йикъалай адан хиве Дербентдин государстводинди  тир  тарихдинни архитектурадин ва художественный ­му­­зей-заповедникдин Дагъустандин гамарин ва декоративно-прикладной искусст­водин музейдин заведующийвилин везифаяр туна.

— Шегьердин гьукумри туризм вилик тухун патал за чIугур зегьметдиз къимет гунал зун гзаф шад я. ГьакIни шегьердин кьиле авай ксари за къадим шегьердин “Къырхляр” сурариз талукь яз гайи теклифдин тереф хуьнал, исятда ана ремонтдин, цIийикIа туьхкIуьр хъувунин кIвалахар кьиле тухунални шадвалзава. Зи мурад Дербент неинки туристар, гьакIни вири шегьерэгьлияр патал къулайди, гуьрчегди хьун, Дербентдихъ виликрай авай хьтин машгьурвал арадал хкун я. И кар патал чна гьар сада жувалай алакьдай куьмекар гун, пай кутун лазим я. Шегьердин администрациядихъ галаз санал ина туристар патал мугьманрин кIвалер ачухунни геле­жегдин планрик ква, — къейдзава Т.Али­бу­­таевади.

Ачух цавун кIаник квай музей

ИкI Дербентдиз гьавайда лугьузвач. Къадим шегьерда архитектурадин надир памятникар садни кьвед авач эхир. ИкI, абур вири хуьнин мураддалди 1988-йисуз ина государстводинди тир тарихдинни архитектурадин ва художественный музей-заповедник арадал гъана.

Музей-заповедникдик гьам федеральный ва гьам регион патал еке метлеб авай 400-далай виниз памятникар акатзава. Да­гъус­тандин тарихдинни культурадин памятникрихъ неинки чи республика, гьакIни дуьньядин культура патални еке къимет ва метлеб авайди 2003-йисан 3-июлдиз ЮНЕСКО-дин 27-сессиядин къарардалди Дербентдин “Нарын-къала” цитадель, куьгьне шегьер ва къеледин имаратар и тешкилатдин къаюмвилик, Виридуьньядин лап зурба метлеб авай ивиррин сиягьдик кутуни шагьидвалзава. Гьа чIа­вуз, яни а сессиядал, Дербентдин музей-заповедникдин архитектурадин памятникар хуьнин, абур цIийикIа туьхкIуьр хъувунин жи­гьетдай серенжемар ва кьиле тухун лазим тир кIвалахарни тайинарнай.

Винидихъ къейднавайвал, музей-заповедникдик, санлай къачурла, тарихдинни медениятдин 400-далай виниз памятникар акатзава, патарив гвай хуьзвай чкаярни кваз  ада 2044 га майдан кьунва. Къенин юкъуз ина чIехи 7 отдел-музей кардик ква, гьа гьисабдай яз “Нарын-къала” цитадель, “А.Бестужев-Марлинскийдин кIвал-музей”, “Баркалладин музей”, Дагъустандин гамарин ва декоративно-прикладной искусстводин музей ва масабур.

— Дагъустандин гамарин ва декоратив­но-прикладно искусстводин музей Армяно-­Григорианский ибадатханада — архитектурадин гуьрчег имаратда — кардик ква. Ина мугьманриз Дагъларин уьлкведин эхиримжи са шумуд асирдин тарихдихъни медениятдихъ галаз таниш жедай мумкинвал ава. Дагъустандин халкьарин гамариз, ракьун ва хъен­чIин затIариз, заргарри гимишдикай гьазурнавай безекриз, Балхардин, Гоцатлдин устадри гьазурнавай затIариз, гьакIни Дагъустандин искусствойрин лайихлу деятель Тамара Мусахановадин итижлу кIвалахриз (кьара­дикай), хейлин маса ивирриз, вири санлай 300-далай виниз надир шейэриз тамашиз жеда, — суьгьбетзава ада.

Таисадихъ галаз кьиле фейи суьгьбетдай мадни малум хьайивал, ам мукьвал вахтара гамар хурунин пеше кIвачел ахкьалдар хъувун патал “элкъвей стол”, мастер-классар кьиле тухуз гьазур жезва. Гзаф пешекарри хьиз, адани виликдай, иллаки Кьиблепатан Дагъустанда еке машгьурвал авай и сеняткарвал кIвачел ахкьалдар хъувун та­вур­тIа, ам михьиз квахьунин къурхулувал авай­ди къейдзава. Идахъ галаз сад хьиз, адаз мукьвал вахтара вири соцсетра гамариз талукь яз видеообращение раиждай ният ава. И серенжемдин сергьятра аваз халкьдихъ элкъвена чи ватандашдиз нихъ гамар храй устадрин шикилар, абур храдай тадаракар, нехишар, и пешедиз талукь ктабар, куьгьне, чеб ишлемиш тийиз гадарнавай гамарни халичаяр аватIа, абур музейдиз вахкун тIалабиз кIанзава.

— Дугъриданни, гзафбурун кIвалера (чеб кьуьгьне хьанвайвиляй) ишлемиш хъийин тийиз гадарнавай гамар ава, абуруз музейда “кьвед лагьай” уьмуьр хгун хъийида. Алай вахтунда ина жуьреба-жуьре гамар ава. Абурухъ гьар садахъни  — вичин тарих.  Амма заз чахъ авай итижлубурукай сад тир “Уьмуьрдин тар” тIвар ганвай гамуникай ­куьрелди суьгьбетиз кIанзава. ТIебии рангар ишлемишна хранвай ада гьамишалугъ уьмуьр лишанламишзава. Адан цуьквер авай ваза (грекрин урнадиз гзаф ухшар ава) ва мигьраб (капI авун патал мискIинра жедай чка) ала. Цуькверихъ галаз ана авай гьамиша къацу яз амукьдай кипарисдин пешери гьамишалугъ уьмуьр ва гьа са вахтун­да перишанвални лишанламишзава. Им неинки чи республикадин, гьакI масанрай атанвай туристрин-мугьманрин рикI алай экспонат я. Адал яргъалди фикир желбзава, — алава хъийизва ада.

За макъаладин эвел кьиляй ам телефондин алакъадин куьмекдалди кхьинин гьайиф чIугвазвайди къейднай. Эгер макъала виликдай хьиз, чкадал фена, кхьенайтIа, генани хъсан кар, музей вич, асирра хвенвай надир затIар аквадай мумкинвал жедай. Амма умуд кутазва, девирдин чарх дуьз патахъ элкъвен хъийида, чна дуьньядиз чкIан-вай хаталу тIугъвалдиз дурум гуда, мектебри, музейри, амай вири идарайри чпин ракIа­рар мукьвал вахтара ачухда. ЦIийи къуллугъдал чи ватандаш рушан агалкьунри чун аниз садрани  кьведра ялдач.

Рагнеда  Рамалданова