Ханбиче Хаметова. Дагъустандин халкьдин шаир. Лезги ва Дагъларин уьлкведин шиират кьетIен эсерралди (эпикадин драмадин поэмаяр, сонетрин тажар, балладаяр, риваятар) девлетлу ийизвай чIалан устад. Ингье мад са цIийи эсер: “Самур” журналдин алай йисан 4-нумрадиз акъатнавай тарихдин поэма “Ивидин вел”.
Ивидин вел. И гафари гьасятда фикир чпел желбзава. Чи бязи хуьрерин агьалийри “ивидал вел, вял” акьалтна лугьуда. Де лагь, бязи небгетриз, ягьсузриз ваз лапIаш вегьез кIан хьайила, абуру вав гвайди къакъуддайла ивидал мегер звал къведачни?
Чаз чизвайвал, инсандин бедендал буьвелни (вел) экъечIда. Садни ваъ, бязи вахтара са шумуд. Имни инсандин бедендиз са вуч ятIани бес тежезвайла жезвайди ялда. Шаирдин “Ивидин вел” гафарин деринвал екеди я. И алай девирда адан руьгьдизни са вуч ятIани кьилинди, кар алайди, важиблуди бес жезвач. Са шумуд виш йисара халкьдиз кьунвай зиянлу кардин ажугъди ивидал звал гъанвай, дамарра ивидин кIватI-вел арадал атанвай касдин эсерда ихтилат физвай вакъиайрин муракабвал, къизгъинвал, ватандин тIалди рикI кармашзавай шаирди къенин ва къвезмай несилриз ийизвай эвер-гьарайдин вел (звал)…
ЧIехи эсерда авторди, пуд виш йис идалай виликан тарихар винел ахкъудуналди, лезги халкьдин гьар са векилдин рикIиз датIана тIарвал гузвай месэладикай, халкь, чил кьве патал паюникай, и инсафсуз нагьахъвал къени давам жезвайдакай кхьизва.
И тIал виш йисар идалай вилик чапхунчийрин хиянатвал, инсафсузвал себеб яз кIватай Кавказдин Албания государстводинди, гьа и зурба пачагьлугъ арадал хкиз алахъай, амма хаинри туьрквериз маса гайи Гьажи Давуданди я, 1813-йисуз Урусатдини Иранди кьабулай, лезги чилер кьве патал пай авуниз рехъ гайи Гулистандин икьрардинди ва маса гьахъсузвилеринди я. Гьавиляй шаирди гьарайзава.
Шаирдин къелемдикай хкатзавай гьар са цIар гагь мелгьем хьиз беденди кужумзава, гагь хьел хьиз рикIе акIизва, гагь къван хьиз кьилел алукьзава. Ингье хайи чиликай, чIалакай лугьузвай мани:
Чи бубайри чаз тунвай чил,
Кьегьалвилин тум цанвай чил.
Чиляй къвезва дувулрин ван,
Чи чил хвейи ругулрин ван,
Ван туш, руьгьдин дамар я ам,
Чи тарихдин чамар я ам…
ЧIугвазва за уьмуьрдин гъал,
Далудихъ чIал-магьир галай.
Тай авачир, гекъиг тежер
Зи дидедин чин я зи чIал,
Уьмуьрдин гиг, патахъ тежер,
Зи бубадин кьин я зи чIал.
Дегьзаманрин махар хуьзвай
Зи бадедин гин я зи чIал,
Зи куьрпедин ахвар хуьзвай,
ЧIехи руьгьдин гимн я зи чIал!..
Тарихдин гьакъикъатдини, Гьажи Давудав халкьдин мурад кьилиз акъудиз тун тавунини шаирдин рикI гьайифдив ацIурзава. Ада вични, ахьтин кьегьалар хуьз тежезвай гьар садни тахсирлу яз гьисабзава. ЯтIани умуд атIузвач:
Гьажи Давуд элкъвезва чи ужагърал —
Азад эркек, авай цавун къужахра.
Чилел уьмуьр аламай кьван дамах яз,
Гьажи Давуд жеда руьгьдин даях яз…
Поэмада таъсирлу цIарар садни кьвед авач. Абур, мумкин я, мисалризни элкъуьн. “Алач чилел руьгьдиз ядай дапIарар”, “Халкь вацI ятIа, игит вацIун фири я”, “Уьмуьр женг я азадвал хуьр руьгьдинни чилин”, “Гаф кьезилдан яракь саф я, кIукI текъвер киле”, “Пагьливанар жеда цава, кIвачик жеда шуькьуьнтар”, “Чарадан чIал жуван чIалал рахадач”…
Шаир са карди — къедалди Гьажи Давуд хьтин полководецдин къамат чи чилел буьруьнжда тун тавунини бейкефарзава:
Зи багъри халкь, лезги чилел
Игит хциз чка це.
Несилрин кьил хьурай вине,
Мягькем дувул, арха це.
Гьажи Давуд хкаж хьурай,
Чи ниятар агуддайвал.
Уьзягъвал чаз таж хьурай,
Чи гунагьар алуддайвал…
Тарихдин чинар дуьздал акъуд хъувунвай эсердин гьар са цIарцIи кIелзавайдав гьахълу ва къиметлу веревирдер, фикирар ийиз тазва ва гьар садан вилик суални эцигзава: “Чун вучиз и дуьньядиз атанва ва чна несилриз гьихьтин ирс тазва?”
Инанмиш я, вичин гьиссер, хиялар, ажугъар, тIалар шииррин цIарара тунватIани, шаирдин рикIиз регьят хьанвайди туш. Я регьятни жедач. Ивидин вел элекь тавунмаз, ам цIурурдай Лукьман, халкьдихъ рикI кузвай Гьажи Давуд хьтин Игит хва майдандиз ахкъат тавунмаз…
Нариман Ибрагьимов
