Уьмуьрдин гьар йикъан гьакъикъатдай аквазвайвал, чи уьлкведин мидяяр ксанвач. Абур мад ва мад Россиядиз ва адан халкьариз зиян гудай уламрихъ къекъвезва. Таб авуналди, фендигарвилелди, алдатмишуналди, къацу долларар гуз, жуванди жувандал гьалдаруналди, душманрин чIалахъ жезвайбуруз хайи уьлкве такIанарзава, гьукуматдиз акси экъечIдай чкадал гъизва, чпин алчах буйругъар кьилиз акъудиз тазва, гьатта хаинвал авуниз мажбурзава. Ихьтин вахтунда уьлкведин вири халкьар РФ-дин Президентдин, Гьукуматдин къвалав кIватI хьунихъ, гьар са регионда, районда ислягьвал, меслятвал, дуствал хуьнихъ, къени крар тамамарунихъ, Ватандиз вафалу яз амукьунихъ еке метлеб ава. Дагъларин уьлкведин гьукумдин органри ва жемиятди фадлай гьа ихьтин рехъ кьунва, гьа идалди республикада вири терефрихъай пайгарвални хуьзва.

Регионда миллетрин арада садвал, ислягьвал, милли адетар хуьниз, сада-садаз куьмек гуниз, культура, искусство вилик тухуниз талукь мярекатарни тешкилзава. И мукьвара РД-дин милли сиясатдин ва динрин крарин рекьяй министерствода «Миллетрин арада ислягьвал ва гражданвилин меслятвал садвилинни пайгарвилин бине я» темадай элкъвей стол кьиле тухвана. Ана республикадин милли культурайрин автономийрин, коммерциядинбур тушир организацийрин, милли чIаларал акъатзавай изданийрин, образованидин идарайрин векилри иштиракна.

Мярекат ачухуналди, РД-дин милли си­я­­сатдин ва динрин  крарин рекьяй минис­терстводин управленидин начальник Мегьамед Даитбегова кIватI хьанвайбурун фикир къе дуьньяда ва уьлкведа арадал атанвай гьаларал желбна.

— Юлдашар, — лагьана ада, — дуьньядин са бязи уьлквеяр, халкьар чеб чпел гьалдарна, чпиз хийир хкудиз кIанзавайбурун иштагьар екебур ва инсафсузбур я. Абурун фенди­гарвал, ягьсузвал, вагьшивал себеб яз, Аф­гъанистандин халкь кесибвиле гьатнава. Ук­раинади стха тир Россиядихъ галаз женг чIуг­вазва. Эрменийрин ва азербайжанвийрин­ арада къизгъинвал твазва. Гуржистанда сия­сатдин пайгарвал къайдадикай хкудзава­. Къа­захстанда «хъипи инкъилаб» арадал гъиз алахъна. Абуруз Кеферпатан Кавказни­ Россиядивай къакъудиз кIанзавай. Мурдар­ фи­кирар кьилиз акъудун патал 1999-йисуз­ Да­гъустандиз бандитрин, террористрин яракь­лу кIеретIарни рекье тунай. Амма дагъвийри абурун  планар чIурна, кьейибур кьена, амукьай бандитар чеб атай чкадиз кат хъувуна. ЯтIани, душманди иллаки чи жаванар, жегьилар чпин таъсирдик кутадай рекьер-хуьлер жа­гъурзава. Социальный сет­рикай гзафни-гзаф менфят къачузва. Гьавиляй чна респуб­ликада ислягьвал, меслятвал, халкьарин арада дуствал, садвал хуьниз кьилин фикир гун, чи акьалтзавай несил гъавурда тун лазим я.

Элкъвей столдихъ веревирдзавай месэладиз талукь яз РД-дин милли сиясатдин ва динрин крарин рекьяй министрдин заместитель Жанна Тагьирова, РД-дин Халкьдин Собранидин милли сиясатдин, жемиятдин ва диндин организацийрин месэлайрин рекьяй комитетдин председателдин заместитель Али Алиев, «Россиядин халкьарин ассамблея» ООГО-дин региондин отде­ленидин председатель Зикрула Ильясов­, ДГУ-дин хайи чIалар чирунин центрадин директор Марина Гьасанова, ДИРО-дин мониторингдин ва яшайишдинни психологиядин ахтармишунар кьиле тухудай лабораториядин заведующий Гьажи Малучиев, РАН-дин Дагъустандин ахтармишунардай центрадин директор Руслан Абакаров, РД-дин милли сиясатдин ва динрин крарин рекьяй министерстводин къвалав гвай жемиятдин советдин председатель Руслан Гереев ва масабур рахана. Абуру алава яз республикада садвал, ислягьвал, сиясатдин пайгарвал хуьн патал республикадин милли газетриз, дидед чIалариз, бес кьадарда учебникар акъудуниз, школайра тарсар гуниз талукь программайрик, республикадин кьетIенвал фикирда кьуна, дегишвилер кухтуниз, акьалтзавай несилдиз дуьзгуьн тербия гуниз талукь месэлаярни къарагъарна.

Рахайбуру лагьайвал, дагъустанвияр асирралди ислягьвилелди, дуствилелди яша­миш жезва. Гележегдани гьа икI амукьдайдахъ агъунва. Амма уьмуьрда, яшайишда пайда жезвай бязи месэлайри ислягьвилин, дуствилин гьалар вини дережада аваз амукьдайди  шаклувилик кутазва.

Вучиз ихьтин фикирдал къвезва лагьай­тIа, гзаф миллетрин республикада виридав са кIвалин, са хизандин ксарив хьиз  эгечIзавач. Чпин хсуси чIалар авай вири миллетриз­ абур хуьдай, вилик тухудай мумкинвал гузвач. Милли чIаларин гьакъиндай закондин­ проект гьазурна хейлин йисар я. Гьайиф­ хьи, РД-дин Халкьдин Собраниди ам кьабулзавач. И кар чпелай аслу бязи ксари «ам кьа­булайтIа, миллетрин арада чуьруькар, къал-макъалар арадал къведа лугьузва». Вучиз? Гьа идан гъавурда я проект туькIуьрайбур, тек­лифзавайбур, я чпин чIалар авачирбур яз кьунвай векилар гьатзавач.

Пешекарри малумарайвал, дуьньяда мукьвара 129 чIал квахьдалда. Абурун 19 процент Дагъустандин чIаларал ацалтзава. Яни квахьдайбурун жергеда лезги, дарги, авар, лак… чIаларни ава.

— Эгер Дагъустандин чIаларив исятда­ эгечIзавай тегьер давамарайтIа, абур михьиз квахьни ийида, — лагьана Зикрула Ильясова. – Государстводи вичелай аслу­ ви­ри крар ийизватIани, уьмуьрдин тежриба­ масад я. Акьалтзавай несилдиз мажбури­ яз дидед чIал чирдай сиясат кардик­ квач. Школайра дидед чIалаз гузвай сятер­ тIими­ларнава. Аялрин бахчайра дидед чIа­ларал са мярекатни тухузвач, аялриз милли манияр чирзавач. Телеканалрай дидед чIаларал гузвай передачаяр тIвар патал я. Гьафтеда зур сятда къалурзавай передачадихъ гьихьтин метлеб хьурай? Милли изданийрикай (газетар, журналар) рахайтIа, абурун гьалар мадни чIурубур я.

Милли редакцийрин кIвалах вилик фин чи аялриз дидед чIалар чирунихъ галаз сихдаказ алакъалу я. ГьикI лагьайтIа, дидед чIал чин тийизвайда милли газет, журнал, ктаб гьикI кIелда? Гьа и кар себеб яз милли­ газетрин тиражар йисалай-суз тIимил жезва. Исятда редакцийра жегьил журналистрин игьтияж ава. Сад лагьайди, дидед чIалал яратмишзавай ксарни тIимил жезв­а. Кьвед лагьайди, редакцийрин къуллугъчийрин мажибарни лап гъвечIибур я. Милли чIалар хуьнин, вилик тухунин еке къуват тир милли газетар авай гьалдиз гьукуматди кьетIен фикир гун лазим я, — алава хъувуна З.Ильясова.

Важиблу и месэладикай вичин фикирар Марина Гьасановади ачухна. Адан гафарай, школайра дидед чIалай ва хайи литературадай экзамен кьабул тавуни, дидед чIалаз гьафтеда са сят гуни, школайрин программадай «Дагъустандин литература» тарс акъудуни, школаяр бес кьадарда дидед чIалан ва хайи литературадин учебник­ралди таъминар тавуни милли чIалар хуьниз ваъ, терг хьуниз къуллугъзава. ИкI тирвиляй ДГУ-дин ва ДГПУ-дин Дагъустандин чIаларин факультетриз кIелиз къвезвай жегьилрин кьадар къвердавай тIимил жезва.

Школайра культурадиз, халкьарин дуст­вилиз талукь ачух тарсар тухуз хьайитIа, мадни хъсан я. Ида акьалтзавай несилдив дуьзгуьн тербия агакьарда ва республикада садвал, ислягьвал хуьниз куьмекда, — лагьана гуьгъуьнлай рахайбуру.

Абад Азадов