Квез жавандихъ галаз суьгьбетиз кIан хьунин алахъунар шумуд сеферда къал-макъалдалди акьалтIна? Ягьсуз хьанвай аял ягъ тавун патал куьн шумуд сеферда сабур хуьниз мажбур хьана? Вири и дуьшуьшар масакIа куьтягь хьунни мумкин тир! КIанзавайди и четин макъамда аялдив эгечIдай тегьер чир хьун я. Жавандихъ галаз диде-бубадин алакъалувал гзаф дуьшуьшра насигьатрал, мийир-межердал ва кьадарсуз къаюмвал авунал бинеламиш жезва. Им эсиллагь дуьз кар туш. Ингье жаванвилин яшда авай аялдихъ галаз ислягьвилелди алакъайра хьунин 10 жуьре. Нетижайрини чеб гуьзлемишиз тадач.
- “Диде-буба” ва “дуст” гафарин арада дуьм-дуьз сенгер тур.
Квекай куь аялдиз дуст хьайитIа, жеда. Амма и вахтунда куьн, жуван диде-бубавилин артуханвал гадарна, аялдихъ галаз са цIарцIе акъвазайтIа, ида фад ва я геж четин месэладал гъида. Мумкин я и гафари векъидаказ ванда, амма аялдиз хизанда вичин чка чир хьана кIанда. Ам гъвечIиди я ва ада анжах гила месэлайрин ва зидвилерин алемда чирвилер къачузва. Куьн лагьайтIа сифте нубатда абуруз четин декьикьада терефдар ва даях я. Жаванди куьне вичин тереф хуьзвайди гьисс авун, куь акьулдиз ва четин гьаларай экъечIдай алакьуниз гьуьрмет авун лазим я. РикIел хуьх: аялривай чпиз гьина хьайитIани дустар жагъуриз жеда. Гьа са вахтунда жавандин гъавурда акьадай диде-бубаяр хьунихъ иллаки чIехи важиблувал ава.
- Аялдин дердийрикай хабар яхъ.
Им лагьай чIал я хьи, гьатта регьят ва къулай туширла, гзаф кIвалах гвайла ва галатнавайлани, куьн аялдин патав хьана кIанда, вучиз лагьайтIа, адаз чIехибур герек я. Идан игьтияж иллаки жаванвилин яшда авай аялрихъ жеда. И вахтунда месэлаяр гьялиз тежедайбур, дуьнья гьахъсузди, гележег лагьайтIа, кьил акъат тийидайди яз аквада. Квез куь аялдин уьмуьрда вуч жезватIа, гьамиша чир хьана кIанда. Куьне куь азад вахтунилай гъил къачуналди, жавандин патай ихтибар къазанмишун лазим я. Эгер аял куьне вичин тереф хуьнихъ инанмиш хьайитIа, адаз жаванвилин яшдай экъечIиз регьят жеда.
- Аялдив жавабдарвал аннамишиз тур.
Жаван уьмуьрдиз гьазурун куь вилик акъвазнавай чIехи везифа я. Куьне аял а кардин гъавурда туна кIанда хьи, адаз уьмуьрдин тайин тир жуьре кIанзаватIа, ада и кар къазанмишун патал талукь тир алахъунарни авуна кIанда. Кар анжах са пулда ваъ, аялдин аслу туширвиле, адан жавабдарвиле ва “хсуси кIвачерал акъвазиз хьунин” мумкинвиле ава. Аялдихъ кIвале вичин везифаяр хьана кIанда. Куьне адан вилик месэлаяр эциг. Амма аялди авуна кIанзавай кIвалахар кьилиз акъудзавачтIа, и кар дикъетсуздаказ тамир. Ида жавандиз алем гьикI туькIуьр хьанватIа чирда. Эхирдин нетижада ада квез и кардай сагърай лугьуда.
- Яб акализ чира.
Им лагьай чIал я хьи, пислемиш тавуналди, яб акална ва гъавурда акьуна кIанда. Гьатта аялди гьуьжетзаваз ва векъивал къалурзаваз хьайитIани, адан гаф атIумир. Месэладин деринар чириз чалишмиш хьухь. Гзаф дуьшуьшра им куьмекдиз гьарай я. РикIел хуьх, куь аял чIехи хьанва. Гила адан рикIик квай месэлаярни “чIехибурун” хьтинбур я.
- Гъавурдик кутаз кагьул жемир.
Куьне аял гьамиша куь истемишунрин себебрин гъавурда тур. ИкI куьне аялдиз гележегда, масадалай аслу тушиз, дуьз къарар кьабулиз куьмекда. Геж хьайила, куьчеда амукьун хатасуз туширвиляй квевай аялдивай тайин вахтунда кIвале хьун тIалабиз жеда. Жавандиз куь тIалабунай кьуру истемишун, фагьум-фикир тавур буйругъ ваъ, къайгъударвал акуна кIанда.
- Жавандин тереф хуьх.
Гьикьван чIехи хьанвайбур яз аквадатIани, жаванар виридалайни гзаф намусдик хкIадай инсанар я. Абуруз куьмекдин игьтияж ава. Диде-буба тахьайтIа, абурун терефдал мад вуж акъвазда? Аял куьн вичихъ галайвилин гъавурда тур. Герек адаз куьне вичин тереф хуьдайди, меслят гудайди чир жен. Жавандиз вич и дуьньяда тек туширди чир хьун важиблу я.
- Вири крарикай хабар хьухь.
Куь аялди гьихьтин музыкадиз яб гузватIа, адан дустарин ва абурун диде-бубайрин тIварар вужар ятIа, школада жавандин къайгъуяр гьихьтинбур ятIа чир хьун хъсан диде-буба патал кьилин месэлайрикай я. Вири ибур диде-бубайринни жаванрин арада алакъаяр мягькем хьун патал герек я. Ада чарасуз куь дикъетдиз къимет гуда. Куьн вичин крарин къайгъуда аваз акурла, жавандинни куь арада авай алакъаяр хъсан патахъ дегиш жеда.
- Четинвилерай экъечIиз чир хьухь.
Къайдаяр, гьелбетда, хьун лазим я, амма абурай экъечIдай дуьшуьшарни ава. Месела, аялди вичин кIвал къайдадиз хкана кIани чкадал ам эсиллагь маса кардал машгъул я ва ада вичин везифаяр рикIелай ракъурнава. Месэла къизгъинариз чалишмиш жемир. КIвал ахпа къайдадиз хкайтIани жеда. Аял а кардин гъавурда акьун лазим я хьи, куьн буйругъар гузвай регьимсуз “машин” ваъ, вири крарин гъавурда акьадай ва меслятдал къвез алакьдай инсан я. Инанмиш хьухь, пакадин юкъуз жаванди вичин кIвале къайда вичи твада, вични — ашкъидалди.
- Аялдихъ галаз умуми итижар хуьх.
Умуми итижар (интересар) аваз хьуни куьн сад-садан гъавурда хъсандиз авайди къалурзава. Куьне санал чирвилер къачузва ва сада-садаз тежриба пайзава. Инанмиш хьухь, кIвале куьмек гунин патахъай гьуьжетрилай гъейри, жавандиз квехъ галаз са гьихьтин ятIани алакъани хьана кIанзава.
- Жаванди гьатта яб тагуз хьайитIани, куьне рахун давамара.
Им кьатIуз четин кар я, амма жаванри диде-бубайри лугьузвай гафар гьисаба кьазва, яни абуруз яб гузва. Гьатта гьараяр ийидайлани, абуруз лап хъсандиз куь ван къвезва, чIехибурун гъавурдани аялар акьазва. Куьне жуван аялдиз пIапIрус чIугуникай, наркотикрикай, ичкибазвиликай вуч фикирзаватIа суьгьбет ая. Куь малуматри аял фикирлу ийида. Гьич са сефердани жавандин дердияр кваз кьун тавуниз рехъ гумир. И вахтунда ада куьнни гьисаба кьада…
Нариман Мамедов,
журналист-педагог,
РД-дин культурадин лайихлу работник
