(Эвел — 6-7, 9-12, 14-нумрайра)

Маса са гьадисда лагьанва: “Рекье авай са кас (яргъал сеферда аваз) баябан чуьлда авай чIавуз адан гьайван (балкIан) квахьна. Вичелни а касдив гвай вири тIуьн-хъун алай. Геждалди къекъвена, жагъун тавурла, михьиз умуд атIана, ам, тарцин патав атана, адан хъендик ярх хьана (гьайван жагъуникай умудсуз яз). И гьалда авайла, садлагьана ам (гьайван) адан кьилив атана ахкъатна. Ада тадиз адан кьенерар кьуна ва лап шадвиляй лагьана: “Я Аллагь, Вун зи бенде я, зун Ви рабби я!”. А кас и кьил, а кьил авачир шадвиляй инал гъалатI хьана. Инсанди туба авур чIавуз Аллагь генани шад жезва”. (Муслим).

2. Гуьзчивал авун. Мусурман касди Аллагьди вичел гьамиша гуьзчивал ийизвайди, Ада вич ахтармишзавайди, Адаз вири аквазвайди, Адаз инсандин вири крар, сирер чизвайди гьиссна кIанда. ГьакI хьайила инсанди вич дуьз тухузва, рикIин секинвал жезва, ада Аллагьдин мукьвавал, регьим гьиссзава ва ада са Аллагьдиз чин гана, амай вири затIарихъай элкъвезва. Аллагьди лугьузва: (31-сура, 22-аят, мана): “Ва ни вичин чин (са) Аллагьдиз (михьиз) муь­тIуьгъарайтIа, (вични) сидкьидай диндар амал ийизвайди яз, дугъриданни, ада лап мягькем гиг (“епинин кьил”) кIевиз кьунва (Аллагьдихъ галаз мягькем алакъа хуьзва)…”.

4-сурадин 1-аятда лагьанва (мана): “Эй, инсанар! КичIе хьухь квез куь Раббидикай, Вичи куьн са чандикай (Адамакай) халкь авур, ва адакай адаз жуьт (паб — Гьава) халкьай, ва абурукай кьведакайни гзаф итимар ва дишегьлияр (чилел) чукIу­рай. КичIе хьухь квез Аллагьдихъай Вичин тIварцIелди куьне сада садавай тIалабзавай, ва мукьвавилин алакъайрихъайни (кичIе хьухь абур чIуриз). Гьакъикъатда, Аллагьди квел гуьзчивалзава”.

Гьадисда лагьанва: “…Вуна Аллагьдиз ибадатун, гуя ваз Ам аквазва. Эгер ваз Ам аквазвачтIа,  гьакъикъатда, Адаз вун аквазва” (Бухарий, Муслим).

Чи уьмметдай тир диндар ксар виликдай гьа ихьтин гьалда хьана. Мисал яз, чIехи табии тир Абдуллагь бин Динара (Аллагьди регьим авурай вичиз) лугьузвайвал, ам са сеферда Умар бин Хаттабахъ (Аллагь рази хьурай вичелай) галаз Меккада са куьчедиз экъечIна. Куьчедиз хипер гвай са кас атана. Умара (Аллагь рази хьурай вичелай) а чубандиз лагьана: “Заз ви са хеб маса це”. Ада “зун иесидин лукIарикай я, хиперни иесидинбур я” лагьана, жаваб хгана. Умара (Аллагь рази хьурай вичелай) лагьана: “Жуван иесидиз хеб жанавурди тIуьна лагь”. Чубанди жаваб хгана: “Бес Аллагь гьинава а чIавуз?!”. Умар (Аллагь рази хьурай вичелай) шехьна. Гуьгъуьнлай Умар (Аллагь рази хьурай вичелай) чубандин иесидин патав фена, ам адавай маса къачуна ва чубандиз азадвал хгана.

3. Инсанди вичи ийизвай крарин гьахъ-гьисаб авун. Гьар са инсан и дуьньядин уьмуьрдиз — къазан­мишдай, амал ийидай вахтуниз ва ферзериз (важиблу тир крариз) — чпелди хийир къазанмишдай асул малдиз, сифтегьан пулдиз ва суннат крариз — асул малдал къвезвай ар­тухан хийирдиз, алава къазанжийриз ва гунагь крариз — алверда жезвай ­зияндиз, зарардиз хьиз килигна кIанда. Инсанди гьар йикъан нянихъ, азад вахт жагъурна, йикъан къене вичи авур амалрин гьа­къиндай гьахъ-гьисаб тухвана кIанда. Эгер адаз ­вичин ферзера нукьсанар аваз акур­тIа, ада вичиз айиб ва туьгьмет авуна, абур дуьзар ва тамамар хъувуна кIанда. Гьа и къайдада суннатрани. Эгер адаз гунагьар, къада­гъа крар авурвиляй вичиз зиян хьанвайди акуртIа, ада пашманвална, туба авуна, диндар амал хъувуна кIанда, чIуру кар дуьзар хъувун яз. Им жуван чандин гьа­къиндай гьахъ-гьисаб тухун я. Ам жу­ван чан дуьз хъийидай, эдеблу ийидай, хъсанардай ва михьи ийидай са рехъ я. И кардиз ихьтин делилар ава:
4. Къуръанда лагьанва: (59-сура, 18-аят, мана): “Эй, иман гъанвайбур, кичIе хьухь квез Аллагьдихъай (Адан эмирар кьилиз акъудиз, Адан къадагъайрикай яргъаз жез куьне куьн хуьх Адан азабдикай) ва къуй гьар са чан килиграй ада пакадин югъ (Къияматдин югъ) патал вуч гьа­зур­на­ватIа. Ва кичIе хьухь квез Ал­лагьди­кай, гьакъикъатда, Аллагьдиз куьне ийизвай амалрикай (вири) хабар ава!”.

И аятда авай “килиграй гьар са чан” ибара пакадин йикъаз дуьз гьазурвал акун патал авунвай крарин гьахъ-гьисаб тухунин жигьетдай гузвай эмир я.

2. Умар (Аллагь рази хьурай ­вичелай) халифади лугьузва: “Куьне куь чанарин гьакъиндай гьахъ-гьисаб твах, (Аллагьди Къия­матдин юкъуз) гьахъ-гьисаб тухудалди”.
3. Али (Аллагь рази хьурай вичелай) халифади, йиф алукьайла, вичин кIвачер лашуналди ягъиз, вичи вичиз лугьудай: “Вуч амал авуна къе вуна?”.

Гьа икI, чи уьмметдай тир диндар ксари чпи гъиляй ахъаяй, къайгъу­сузвал авур крарин патахъай, айиб ийиз, чпин чанарин гьакъиндай гьахъ-гьисаб тухузвай. Ам (яни чан) (Аллагьдихъай) кичIе хьунал мягьке­мариз, адаз вичин гьевесриз табий хьун къадагъа ийиз. Аллагьдин га­фаралди амал авун патал: (79-сура, 40, 41- аятар, мана): “Ва низ, вичин Раббидин вилик акъвазуникай           (ва Адан “гьайбатдикай, чIехи­виликай”)  кичIе хьанатIа, ва вичи вич (нефс) кIе­­ви гьевесрикай (къиз­мишвилерикай) хвенатIа” — (40), “(Бес) гьакъи­къат­да, Женнет — ам “хтана акъваздай чка” (мескен) я (адаз)” — (41).

(КьатI ама)

Ямин  Мегьамедов,

диндин рекьяй алим