(Эвел — ругуд нумрада)

Советрин девирда милициядиз, гила хьиз, вуж хьайитIани ваъ, кьилин образование, алакьунар авай ксар кьабулзавай. Училищедиз Къазахстандин Мангышлакдин областдин УВД-дай жавабдар къуллугъчияр атана ва чпиз органра жаванрихъ, аялрихъ галаз кIвалахдай отделриз тежрибалу педагогар-итимар кIанзавайдакай лагьана. Управлени­дин кадрийрин отделдин начальникди теклифна: “Белки, чна вун исправительно-трудовой колониядиз рекье тван. Ана вун хьтинбур чарасуз герек я. Тах­сиркарар дуьз рекьел хкунин карда педагогрин зегьметни важиблуди я”. Колонийрикай, дустагърикай­ са артух хабар авачир за вучиз ятIани разивал ганай.

Мангышлакдин колонияда зун виш дустагъ авай са отделдин начальниквиле тайинарна. Зи отряд хъсанбурун жергеда гьатна ва зал мадни жавабдар къуллугъар ихтибарна — оперативный дежурныйвилин, хатасузвилин рекьяй отделдин начальниквилин ва ахпани  колониядин начальникдин заместителвилин. Заз старший лейтенантдин чин гана ва зи гъилик подпол­ковникрин дережаяр авай къуллугъчиярни акатна.

Пехилвал виридалайни чIуру кар я. Залай вине авай идарайриз арзаяр ийидайбурни майдандиз акъатна. Атана комиссияр, авуна ахтармишунар, акуна хьи, арзайра авайбур кьуру фитнеяр я. Зал къведалди са шумуд кас заместителвиле эцигнай, амма кар алакь тавурвиляй абур ахлуд хъувунай. Ахтармишунардайбур хъфейдалай гуьгъуьниз заз областдин управленидиз эверна ва зун колониядин начальниквиле тайинарзавайдакай малумарна. Гьелбетда, им зун патал гуьзет тавур кар тир ва зи ве­­зи­фаяр са шумуд сеферда артух жезвай. Зун гьа жуван тегьерда эгечIна кIвалахдив. Вири алахъунар дустагъар дуьз рекьел хкун, абур фад инай чпин кIвалериз хъфин патал авуна. Пешекарвиляй чирвилер артухарун патал за Барнаулдин махсус школада, Москвадин, Киевдин МВД-дин заведенийра кIел хъувуна. Идарада гьикI кIвалахна лагьайтIа, идан гьакъиндай колониядиз са шумуд сеферда Къазахстан ССР-дин МВД-дин гъиляй-гъилиз къведай Яру пайдахар, заз Къазахстандин МВД-дин, Мангышлакдин УВД-дин патай гьуьрметдин грамотаяр, пишкешар гуни шагьидвалзава.

Кеферпатан чилел

• ЦIийи чкадиз куьн чара авачиз фена. Ана куьн гьикI кьабулна?

— Са рахунни алач, вердиш хьанвай, дустар, чир­хчирар авай чкадай садазни масанихъ физ кIан жедач. Фикиррик, иллаки уьмуьрдин юлдаш гъалабадик акатна. ГьакI ятIани, чун фена. Къуллугъни заз гьасятда гана — СССР-дин МВД-дин са шумуд колония акатзавай объединенидин начальникдин заместителвал. Са акьван вахт алатнач, зун Ныробдин 1-нумрадин са шумуд колония акатзавай объединенидин кьиле акъвазарна.

Малум хьайивал, зал къведалди ина кьуд начальник дегишарнавай. СакIани колонийра къайда тваз жезвачир. Анра зекри агъавалзавай ва чпин гъиляй къведай кьван тахсиркарвилер, нагьакьан крар, зулумар ийизвай. 326-нумрадин ИК-да къуллугъдайла, зун лап татугай гьалар авай колонийриз, подразделенийриз кIвалахиз ракъурнай ва залай анра гьалар са жуьреда къайдадик кутаз алакьнай. Амма и сеферда са шумуд агъзур кас дустагъар­ авай объединенидиз регьбервал гун заз жуван тIем акакь тийидай кар хьиз хьана. “Икьван гагьда валай алакь тавур са карни амукьнач, гила, вахъ еке дережаяр, тежриба, чирвилер гзаф авайла, мадни хъсандиз алакьда. Ви далудихъ зунни галайди ри­кIелай ракъурмир”,- лагьанай Гуьлагъади.

Колониядин яшайишдихъ галаз таниш хьанмазди, заз акуна хьи, дугъриданни, ина са закондални, къайдадални амалзавачир. Ина вичин, дустагъар жуьреба-жуьре классриз, кастайриз пайнавай, “ханари”, “паханри” агъавалзавай законар кардик квай. Вири месэлайрин гъавурда гьатайла, за талукь­ къуллугъчийриз вири “паханар” санал кIватIунин тапшуругъ гана. Виридахъ галаз таниш хьайидалай гуьгъуьниз за абуруз жувакай, кIвалахай чкайрикай, зи истемишунрикай, законрал кIевиви­лелди амалдайдакай, садазни къайдасузвилер, истисмарвилер, нагьакьан амалар гьалал тийидайдакай малумарна. Эхирдай за кьетIивилелди, виридаз килигиз, лагьанай: кIвале пахан сад жедайди я, рикIел хуьх, амни зун я. Гьихьтин месэла хьайитIани, ам анжах за гьялда. Эгер зав куьне “паханвилин” макьамар давамарзавайдакай сес агакьайтIа, чир хьухь, ахьтиндан гьалар виридалайни перишанбур жеда.

Гафаринни крарин арада са мензил, фаркь жезвайди я. Дустагъар еке психологарни я гьа. Абуру таб, зайифвал гьасятда гьиссда. Идалайни гъейри, абу­руз чпин хсуси “почтадини” хабарар гъизвайди я. Абурув дагъустанвидикай, лезгидикай тайин хабарар агакьнавай. Гьавиляй зекрикай, колонийрин офицеррикай сад-вад ивидал звал гъидайбур хьана­тIани, за талукь чIехибурун кьилин тIалдиз элкъвенвай объединенида ахьтин къайда туна хьи, РФ-дин юстициядин министр Юрий Чайкадин приказдалди заз полковниквилин чин, гьуьрметдин грамота ва чIехи премия ганай. Идал къведалди зун “Лайихлувилелди къуллугъ авунай”, “Михьивилелди къуллугъ авунай” I-II-III дережайрин медалриз, дипломриз, пишкешриз лайихлу хьанай.

• Уьмуьрдин гьакъикъат я, чара инсанрин юкьва, таниш тушир шартIара, ацалтзавай манийвилеризни килиг тавуна, чибур дамахдай дережайрив агакьзава. Квел гьихьтин четинвилер ацалтна? Маса халкьариз гьихьтин къимет гузва?

— Зун инанмиш я, хайи муг туна, гъурбатдиз физ­вайда вири татугайвилер гьисаба кьазва ва абуруз таб гудай къаст рикIе твазва. Лугьун хьи, чи ин­санрихъ гьахьтин уьтквемвал, дирибашвал, масадбурухъ галаз дуьз рафтарвалдай, чарабурук акахьдай ерияр ава. Бязибуру лугьузвай “лезгияр кичIебур я” гафарни тапарар я. Лезгияр къенибур, лезги намусдиз вафалубур я. Абуру чеб викIегьбур, жуьрэтлубур, дирибашбур тирди гьар са девирда ашкара авуна. Халкьдин кьадардал гьалтайла, чахъ виридалайни гзаф игитарни, генераларни, государстводин деятеларни, алимарни, шаирарни ава. Гюгоди лагьанай: “Халкьдин чIехивал, гьайбатлувал кьадардалди ваъ, адан акьулдалди ва ахлакьдин дережадалди алцумиз жеда”. Зун агъунва, зи халкьдихъ и кьве ерини ава.

Гьелбетда, кIеве тваз алахъай дуьшуьшарни хьана. За кIвалах авур коллективра чIехи пай къуллугъчияр урусар тир. Заз акурвал, урус халкь ачухди, къениди я. Эгер абурухъ галаз вун хъсан хьайи­тIа, абур вахъ агъада, ваз гьуьрмет ийида. Абуру вун маса миллетдин векил тирди рикIелай ракъурда.­

За кIвалахзавай чкада шегьердин собранидиз депутатар хкядай кампания кьиле физвай. Собранидал кандидатрикай коллективди зи тереф хвена. Сечкийрин юкъузни, захъ галаз бягьсина авайбур урус кандидатар тиртIани, халкьди заз сес гана, закай депутат хьана. Депутатвилин книжка за гилани хуьзва ва и кардал дамахзава.

Гьелбетда, суьруьда начагъ кьар кими жедач лугьудайвал, гьар миллетдикни чIуру, пехил, пис инсанарни ква. Ахьтинбуруз килигна, халкьдиз ти­къет­ ягъун дуьз жедач.

2000-йисуз зун уьмуьрдин юлдашни галаз Сочидиз ял ягъиз фена. Зи везифаяр за заместитель Костинал ихтибарна. Адани и арада заз акси кIвалах тухвана. Объединенидин къуллугъчийриз хъсан къуллугъар, мажибар хиве кьаз, залай арзаяр кхьин теклифна. Зи чка вичи кьадайвал. Сад-кьвед адан гафуник акатнатIани, амайбуру чпин дережа хвена. Хтайла, и кардикай хабар хьайила, за управленидин начальникдиз рапорт кхьена: “Я зун къуллугъдилай алудур, я зи заместитель. Адахъ галаз за кIвалах хъийидач”. Зи кIвалах ахтармишдай комиссия атана. Вири къуллугъчийрихъ галаз кьилди силис тухвана ва абуруни малумарна: “Чи начальник полковник Магьмудов я, чна адахъ галаз кIва­лахни давамарда”. Костин экъечIуниз мажбур хьана.­

Урусрин халкьдин векилри вун полковник, гене­рал я лагьана ваъ, ви къени крариз, обществода ту­хузвай тегьердиз килигна къимет гузвайди я. Анжах­ кьве мисал гъиз кIанзава. Шегьердин прокурорни зун, кIвалах себеб яз, мукьвал-мукьвал гьалт­завайди тир. Са сеферда ада заз лагьана: “Масуб Мавлудович, вун халисан полковник я. Эгер ИК-ра кIва­лахзавай офицерар вири вун хьтинбур хьанай­тIа, вишералди дустагъар дуьз рекьел хкведай, абур фад-фад чпин хизанрин патав хъфидай”. УИС-дин начальник Ермолаева са совещанидал икI лагьанай­: “Масуб Мавлудович халис женгинин, дуьз, намуслу,­ итимвал квай офицер я. Ада вичин четин везифаяр гьа­­къисагъвилелди кьилиз акъудзава. Адахъ галаз са­нал кIвалахунал за рикIивай дамахзава”. Абуру заз рикIивай гьуьрметзавай. Чна къени алакъа ­хуьз­­ва­

Закай коммунист хьунни рикIелай алат тийидай вакъиадиз элкъвенай. Лезги тирвиляй. Мангышлакдин колониядин парторганизациядин  собранидал зун 3 сеферда партиядиз кьабулна, амма горкомди зи документар элкъуьр хъийиз хьана.

Заз чизва, лезги халкьдиз миллетчивал хас ери туш. Амма жув хьайи чкайра ихьтин татугайвилер акуна. Гьелбетда, зи кефи хана, амма зун ихьтин гьалдихъ галаз рази язни ацукьнач. И месэладай кьил акъудун патал зун управленидин начальникдин, райкомдин 1-секретардин патав фена, абуруз жуван наразивал къалурна. Анжах ахпа зун партия­диз кьабулнай. За КПСС-дин членвилин билет къени хуьзва. За гьа и кардални дамахзава.

Руьгьдин буржи

• КьетIен идарайра офицердин форма алаз къуллугъай Куьн хайи маканди гьикI кьабулна? Адетдин къайдада яшайиш тухун четин акъваззавачни?

— Авайвал лагьайтIа, ваъ. Чав, дагъвийрин аялрив, бинедилай зегьмет чIугунин, четинвилерихъай­ къурху тахьунин ерияр кутунвай эхир. Алай аямдин вири къулайвилер авай кIвалер за эцигнавай, амай крарив яваш-яваш вердиш хьана. Районда, меркезда зун къуллугърихъни калтугнач, я заз теклиф авур касни хьанач. За арендадиз са гектар чил къачуна, ана багъ кутуна. Алай вахтунда ада бегьер гузва: ичер, хурмаяр, шефтелар, хутар… КIвале за кайванидихъ галаз уьндуьшкаяр, къазар, верчер, нек гудай цIегьер хуьзва. Сала майваяр, къацу хъчар битмишарзава. Суфрадални датIана са химияни квачир, дадлу, еридин суьрсет жезва.

(Къейд: Масуб Мавлудович анжах са вичин хийирдихъ калтугнавай,  гьикI кIандатIани хьуй лугьузвай кас туш. Адахъ ватанпересвилин, къайгъударвилин, халкьдикай, патав гвай инсанрикай фикир авунин, абуруз куьмек гунин гьисс, къаст ава. Белки, садни агъадач жеди, багъдин бегьерар ада шегьерра авай багърийриз, дустариз, чирхчирриз гьакI пайзава. Акьалтзавай несил ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишун патал ам мукьвал-мукьвал чкадин телевиденидай рахазва, школайра ученикрихъ галаз гуьруьшар тешкилзава. КIуьд йис идалай вилик ада Россиядин армияда къуллугъ куьтягьна, ватандиз хтанвай кьуд полковник санал кIватIна — Алимурадов Жими, Мирзоев Мавлуд, Сефербегов Мавлудин ва Расулов Исрефил. Вад офицерди Сулейман-Стальский ва Мегьарамдхуьруьн районра жаванрихъ, жегьилрихъ галаз тербиядин кIвалах тухвана. Гила ада лезгийринни аваррин арада дуствилин алакъаяр гегьеншарзава.)

— Вучиз лагьайтIа, — давамарзава ихтилат Масуб Мавлудовича, — виридалайни дуствал хъсан я. Акьулдилай алатайла, инсанриз багъишнавай виридалайни хъсан пишкеш дуствал я лугьуда. И пишкешдикай яргъа хьун бес дуьз жедани? Эхиримжи хейлин йисара чи бязи политикри тухузвай нагьакьан сиясатди дагъви миллетар сад-садаз акси акъвазарна. Им ерли герек авачир кар я. Исятда, зи ва аварви дуст, полковник Камил Мегьамедован алахъунар себеб яз, Сулейман-Стальский ва Ботлих районрин агьалийри дуствилин муькъвер кутунва. Заз акуна, и кардал жаванар пара шад я. Дагъви халкьарин векилрин дуствилин мисалар тарихдайни кIа­май кьван гъиз жеда.

• Жаванрихъ галаз гуьруьшмиш хьайила, Куьне абуруз  военный  вузриз  гьахьун  теклиф­зава…

— Эхь. Фикирдиз гъваш, алай вахтунда школайра, вузра виликан хьтин хъсан гьалар амач. Вузар, колледжар куьтягьайбур кIвалах авачиз амукьзава. Гьавиляй за лугьузва: са затI­ни тийиз, куьчейрин “генералар” жедалди во­енный вузриз гьахьун хъсан я. Им гьа-къикъи къуллугъдин, баркаллу пешедин, кIва­лин-къан, вижевай мажибдин ва агьваллу хизандин иеси хьунин замин я. Госу­­дар­ст­во­дизни, халкьдизни офицерар яз къуллугъда. Куьче­басанар ­же­далди, Рос­сия­дин Армиядин, поли­ция­дин ха­лисан полковникар, ге­нералар хьун хъсан тушни?! Лап и мукьвара ге­не­ралдин чин алукIай Арсен Рагьманов хьтин. Чи халкь­дин векилар зигьин­далди, хъсандиз кIе­лу­нал­ди гьамиша тафаватлу жезва. Къе Россияда виридалайни жегьил илимрин докторни лезги Заур Алисултанов я. Акьалт­завай несилдиз кIвале­лай гатIунна школадани, общественный чкайрани, гьукумдин органрани милли тарих, адетар чирдай, баркаллу инсанрилай (абур чахъ вишералди ава) чешне къачудай тербия гана кIанда. Абурукай чилин халис иесияр авуна кIанда.

• Масуб Мавлудович, Куьн бахтлу инсан я лугьуз жедани?

— И суалдиз за разивилелди жаваб гуда. Вучиз лагьайтIа, зун Агьмед бубадин весийриз вафалу хьана. За жувахъ галаз яшамиш хьайи, кIвалахай, ацалтай са касдизни хъсанвилелай гъейри писвал авунач. Инсандин бахтсузвал нефс, пехилвал я. Гзаф нефс авай ва пехил инсандиз я бахтунин къадир, я пулунин кьадар чир жедач. Ам чуьнуьхиз, тарашиз, масадал пехилвал ийиз гьатда, вичин ва патарив гвайбурун уьмуьрни барбатIда.

Зун бахтлу кас я. Заз жувахъ галаз кьадай уьмуьрдин юлдаш кьисмет хьана. Чи веледар зегьметдал рикI алай, жуван чIал, хуьр, халкь, уьлкве кIанибур я. Захъ ватанперес, намуслу хъсан дустар ава. Къени дуст зурба хазина я. Абур хуьзни алакьна кIанда. Захъ галаз кIелай, санал кIвалах авур инсанрихъ галаз за гилани хъсан алакъаяр хуьзва. Заз гзаф чкайрай абуру зенгер ийида, хайи йикъар, суварар тебрикда. Къейд ийиз кIанзава хьи, бахт вич-вичелай гъиле гьатзавайди туш. Ам патал вири уьмуьрда намуслувилелди зегьметни чIугун лазим я. Чи гзаф жегьилри кагьулвилиз, темпел­­вилиз кьил янава. ИкI инсан са мураддивни агакьдач.

Зун Пермдин областдиз хъфизвайдакай чир хьайила, горкомдин 2-секретарь Ногаева, Гурьев облисполкомдин УВД-дин ИК-рин начальник Кулмагамбетова “акъваз” лугьуз минетарнай. Горкомдин 1-секретарь Бекбысынова, райкомдин чIехи­буру чпин телефонрин нумраяр вуганай ва “чна вун мус хьайитIани кIвалахал кьабул хъийида” лагьанай. КIвалахдин юлдашрини чаз сюрприз авунай. Чи тIварунихъ рекье хтунин еке мярекат тешкилнай ва чаз багьа пишкешар ганай. Пермдай хкведайлани гьа икI хьайиди я.

Инсандин уьмуьр. Ам са гъвечIи вахт я. И девирда зун девлетрихъ калтугнач. За лезги намус, жуван тIвар вине хвена, маса халкьариз лезгияр анжах хъсан патахъай къалурна, абурун патай жуваз гьуьрмет къазанмишна, гьукуматдиз михьивилелди къуллугъна. Им виридалайни чIехи бахт, девлет я. Ибур кьуру гафар туш, зун лезги тирвиляйни бахтлу я, и кардални дамахзава… Къуй виридаз хушбахт уьмуьр хьурай!

Нариман Ибрагьимов