И йикъара РФ-дин Пре­зидентдин патав кардик квай гражданвилин общество вилик тухунин ва ин­сандин ихтиярар хуьнин рекьяй Советдин заседание эвер ганвай. Ам чи ви­ри телеканалрайни къалурна. Ихтилат общество (чун авай къурулуш — чи “хизан”) хуьникай ва виликди тухуникай, гьа са чIавуз инсандин ихтиярарни хуьникай физва­.

Лап чIехи кьилер (авторитетар) — адвокатар, инсандин ихтиярар хуьнин рекьяй уполномоченныяр, юристар, жуьреба-жуьре центрайрин, идарайрин векилар санал кIватI хьанвай. И кардихъ галаз алакъалу яз зи ри­кIел хейлин суалар атана.

Чи общество гражданвилинди яни, тушни? Вуч мана я “гражданвилин общество? “Их­тиярар” вуч мана я? ГьикI хуьзва чина общест­во ва ихтиярар? Гьихьтин ихтиярар? Гьи ихтиярри чун хуьзва, виликди тухузва? Гьи ихтиярар чаз аксибур, обществодиз зиянлубур я?..

Икьван суалри зун жавабрихъ къекъуьрзава. “Ихтияр” гафунихъ А.Гуьлмегьамедован словарда ихьтин манаяр авайди къейднава: са гьихьтин ятIани гьерекат авуниз акси­вал тахьун. Идахъ галаз сад хьиз “ихтияр” гафуни хейлин ибараярни арадал гъанва: ихтияр авани? — са нивай ятIа разивал къачун­; ихтияр гун — са кар ийидай рехъ гун; их­тияр къачун — са кар ийидай разивал къачун.

“Гражданвал” (граждан) — са уьлкведа яшамиш жезвайбурун гьукуматдихъ галаз алакъа, ихтиярар…

“Гражданин” ватанэгьли лагьай гафни я.

Инал гъанвай манайрикай хкатзавайвал, гражданвилин общество — им уьлкведа авай (яшамиш жезвай) агьалияр, гьар сада, чеб и ва­тандин (уьлкведин) векилар яз, ана яшамиш жедай, асайиш къачудай, зегьмет чIугва­дай, ял ядай, гьи чIавуз хьайитIани, лап яргъа­ра (гъурбатра) авайлани, чпихъ ватан (хайи чка) авайди гьисс ийиз, чиз, инсандин ихтияррикай (мумкинвилерикай) менфят къачуз, яни са гьихьтин ятIа аксивал авачиз яшамиш жедай тешкилат я.

Гила чун винидихъ тIвар кьунвай Советдин заседанидал хквен. Кьилин месэла “гражданвилин” обществода инсандин ихтиярар хуьнихъ галаз алакъалу тирди чна винидихъни лагьанва, ганвай баянрайни чир жезва.

Дугъриданни, общество (тешкилат) инсанри арадал гъизвайди я. Иник адан вири къатар­ акатзава: гьукум гвайбур, законар кьабулзавайбур, крар идара ийизвайбур, зегьмет чIуг­ваз­вайбур, ял язавайбур, кIвалах жа­гъуриз къе­къвезвайбур, гьеле зегьметдиз къа­бил туширбур, пенсионерар, инвалидар ва икI мадни­. Икьван къатарикай ибарат обществоди вич сад тирди, яни гражданвилинди — са уьлкведин агьа­лияр яз, сад хьтин ихтияррикай, мумкинви­лерикай менфят къачузвайбур авай тешки­лат­ (чка) яз гьикI хуьн, виликди тухун лазим я?­

Идалайни алава, чина лап гзаф чIалар, адетар, динар, культураяр, гьар жуьре кьисметар ва тарихдин имтигьанар акур халкьар­ни­ ава эхир. Садбуру Россия хайи диде яз кьабулзаватIани, маса бязибуру ам тахайди хьиз гьисабзавайдини сир туш.

Аквазвайвал, гьалар, шартIар, мумкинвилер муракаббур, деринрай къвезвайбур я, тIвар кьунвай мярекатни буш чкадал кьиле тухузвайди туширди винидихъ гъанвай баянри субутзава. Лап куьрелди лагьайтIа, общество — инсанри, инсанар ихтиярри хуьзва. Чеб чпелай абур акьван аслу я хьи, сада фашалвал авуртIани, вири ихтибардай аватунни, ахпа, чпивай чеб хуьз тежез, чукIунни мумкин я. Мисалар тарихда кIамай кьван ава. И мярекатдални тарихда жуьреба-жуьре “жазайрик” (репрессийрик) акатайбурунни, тарихдин четин вахтара (Ватандин ЧIехи дя­ведин) санай масаниз акъудайбурунни, алай вахтунда “ихтиярар хуьзвайбур я” лугьуз, къецепатан махсус къуллугърихъ галаз ала­къа хузвайбурунни ва ихьтин маса къатаринни векилар аквазвай, рахазвай. За кьатIайвал, бязибуру чпин фикирралди лап къерех язавай, гуя чина суддинни дувандин къуллугъри­ ерли кIвалах тийиз­вай хьиз, тарихдин бязи гъа­латIриз (четин тунгъалриз) бес кьадарда къимет таганвайди хьиз къалуриз алахъзавай.

Гьа са чIавуз лап и мукьвара кьиле фейи вакъиайра чпел залан имтигьанар, гужар или­тIай Бесландин аялрин, Чечнядай атай международный бандайрин гъилелай къурбандар хьайи ксарин, дяведин йисарин шартIарин тIал къени кIарабра амай аялрин (гила яшлу хьанвай инвалидрин) къайгъу гьикI чIугвазватIа, “цIийи динар”, “цIийи демо­кратиядин илимар” гваз майданриз экъечIза­вайбуруз гьихьтин къимет гузватIа, рахазвайбур тIимил тир.

Чи къурулуш, за фикирзавайвал, “перест­ройщикри”, абурулай гуьгъуьниз гьукум ва саки­ вири девлетарни чпин гъиле гьатнавай “элита” лугьудайда, абурухъ галаз санал чпихъ гьа­къикъи ивиррикай чирвилер я аваз, я ерли авачиз, бубайрини архайри цава тунвай “къизилдин” жегьил несилдини, яни чпиз кьисметдини, Аллагьдини вири ихтиярар ганвайди яз гьисабзавайбуру лап муракаб шартIара тунва. И кар гьа чун рахазвай мярекатдини субутзавай.

Зун инанмиш тирвал, инсанар гзаф авай чкада, кIан хьуналди, садбуруз “вири ихтияр” гана, муькуьбур кIурарик кутаз жедайди туш. “Вири ихтиярар” са чун халкь авурдалай гъейри мад нихъ жедайди ятIа, заз чидач. Амма аквазвай бязи аламатри къалурза­вайвал, а  “ихтиярар” гъиле гьатна, чпиз кIа­нивал обществодиз кIур язавай, чпин я крариз, я гьерекатриз, я везифайриз, я буржийриз са  фикирни тагузвайбур гзаф хьанва. Винидихъ лагьанвайвал,  “элитадин рухваярни рушар”. Бязи вахтара ихтиярар (намус, гъейрат, жуван хсуси чин, къул) хуьн патал ин­сан машгьур кинода авай “ворошиловский стрелокдиз”  элкъуьниз мажбур жезва. Гьахъ санайни, са­давайни жагъин  тийидайла, ихтиярар хуьн патал инсанди вуч ийида? Вичин судни, дуванни вичи ийида… икI тахьун лазим тушни?

Чун авайди тарихдин ХХI асир яз, бязи шар­тIари чун ХIV-ХVI асиррин къайдайрал, фи­киррал хутахнава. Иллаки ругьанивилин рекьяй.

Илимди фадлай вири дуьньяда вири рекьерай гьакъикъи революция кьиле тухванвайлани, лап цIийи технологияр са къатда кардик акатзавайлани (“искусственный интеллект”, “работотехника”, “электроника”, “интернет” ва  икI мадни), чпин кьетIен “алакьунар” инсанрал, са кичIевални, регъуьвални авачиз, илитIзавай аяндарарни, магарни, жерягьарни, чпин “сеансралди” гьасятда кесибар “девлетлу” ийиз алакьдай “къайгъударарни” акьван хьанва хьи, мад са ихтиярдални сергьят аламайди хьиз туш. Гьа и карди, яни са айибарни кваз такьуни инсандин гьакъикъи ихтиярризни, гражданвилин общество мягькем хьунизни лугьуз тежедай хьтин кьацI язавайди, гьайиф, парабуру гьиссзавач. Гьавиляй коррупция лугьудай арсуз завалдини, терроризмдинни экстремизмдин тIе­гъуьндини, чиновникрин гужарини, бюрократрин ягьсузвилерини, кьилелай зарпанд алатнавай къучийрин вагьшивилерини адетдин факъиррин руьгьда садахъни инанмишвал амукь тавунин, акьалтIай къайгъусузвилинни бейкарвилин, адалатсузвилин фикирри дериндай дувулар язава, вилик падни кьаз жезвач.

И фикирар чун рахазвай мярекатдал гзаф лагьана, уьлкведин Президентдини абуруз къимет гана. Амма общество виликди тухун ва инсандин ихтиярар хуьн патал кхьенвайбурулай кхьин тавунвай къанунар, къайдаяр, адетар гзаф авайди гьар сада гьиссна кIандачни? И кар чи саки вири къурулушри, обществодин вири къатари сад хьтин шар­тIара, са идеологиядин сергьятра аваз, са фа­гьум-фикирдиз, са идеалриз къуллугъ ийиз хьайитIа,  кьилиз акъатун мумкин я.

МасакIа чун, за кьатIузвайвал, яргъал вахтара И.Крылован басняда авай гьарда санихъ араба ялзавай къугьни, балугъни къирхаягъ хьиз, санихъни гьерекатиз  тежез, аламукьда. ДекIени, зун ягъалмиш жен. Законри кIвалахда  — ихтияррини ихтибар арадал гъида, обществони виликди фида. Инсанвилин руьгь ва чин аваз…

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор