И веревирдер кхьиниз зун и мукьвара “АиФ” газетда (2020-йисан 42-нумра) чапнавай “Память короткая? Мы поможем!” (“Акьул куьруь ятIа, чна куьмекда!”) макъалади мажбурна. Адан автор РФ-дин культурадин виликан министр, алай вахтунда РФ-дин Президентдин куьмекчи Владимир Мединский я. Газетда къейднавайвал, авторди “История для будущего, новый взгляд” (“Гележег патал тарих, цIийикIа фикирун”) форумдал мектебра Ватандин тарих чирунин къайдайриз (принциприз) цIийи кьилелай килиг хъувун лазим тирдан гьакъиндай чIехи доклад авуна. Пешекар тарихчийри адаз “Мединскийдин доктрина” тIвар ганва. Яни тарихдин илим чирунин асул дибар гьихьтинбур хьун лазим ятIа, чахъ виликрай вуч авайтIа, гила вуч аматIа, вуч хьун лазим ятIа, суалриз жавабар ганва, везифаярни теклифнава…
Чи жегьилриз (школьникризни, студентризни, гьатта жегьил алимризни) Ватандин тарих дериндай чир тийизвайдакай, и карди абур обществоди асирра арадал гъанвай кьетIен ивирривай, ватандашвилин, гележегдихъ инанмишвилин, гьахъни батIул аннамишунин — санлай руьгьдин азадвилин гьиссеривай, мумкинвилеривай къакъудзавайдакай фадлай рахазва.
Чун гъавурда акьазвайвал, тарих кьуру рекъемарни тIварар туш. Вакъиайрин хроникани (сиягьни) туш. Ам чIехи илим ва гьакьван чIехи тербиячини я. Ана, битав беденда хьиз, вири сад-садахъ галаз сих алакъада ава. Хкудна гадариз, яб тагана, элячIна физ жедай хьтин са затIни авач.
Тарихдин илимда гагь са, гагь маса пад ягъуни, яни гагь кьадарсуз яруди, гагь ам кьадарсуз чIулавди яз къалуриз алахъуни несилар гьакъикъатдивай къакъудзава. Перестройщикри и кар, “чаз идеология герек туш” лугьуналди, устадвилелди кьилиз акъудна. Эхь, СССР хьтин государство тергна, вуч арадал гъана?.. “Берлиндин цал” лугьудайди чукIурна, вуч эцигна? Коммунизмдиз ваъ лагьана, вуч кьабулна? Халкьарин садвал къакъудна, вучтин алакъайриз къуват ганва? Гила гьатта Ватан хвейибур игитар тушир лугьудайбурни викIегь жезва…
Вири дуьшуьшра, макъалада къейднавайвал, чи обществода “инсан патал “вири патарихъай туькIвей, “Европадин либеральный” ивирриз рехъ ачухна… Гьа са вахтунда “инсандин азадвал” куь арадал гъизватIа, ам вуч “емиш” ятIа, я мектебда, я хизанда, я масанра чирнач, чирзавач. Акьван чкадал атанва хьи, гила инсандин “азадвал” вири къанунрилай цIар чIугун, нин гъиляй вуч атайтIани авун, низ гьина хуш ятIа, гьанихъди ялун тирди хьиз къалурзава.
Са вахтара чун са гьи ятIа яргъал уьлквейра инсанар, хамунин рангуниз, жинсиниз килигна, истисмарзава, зулумдик кутунва лугьуз рахазвайтIа, гила маса фикирар илитIзава. Мумкинвилер чпин гъиле гьатнавай чIулав къуватри къурмиш тийизвай жуьредин “рангунин революцияр” амач. Гуржистанда, Украинада, Къиргъизистанда, Белоруссияда, Молдовада… кьиле физвай вири вакъиаяр гуя “инсанриз азадвилер” гузва лугьуз тешкилзавайбур я.
Чи кьилин меркезра бязи вахтара, иллаки сечкийрин вахтунда, чи хуьрерани районра, шегьерра тешкилзавай бязи кампаниярни гьа “азадвилер” пара кIанзавайбурун кьуьруькар я. Арадал вуч къвезватIа, чун шагьидар я.
Алай вахтунин чIехи азадвал пара политологри, гьа жергедай яз, чун инал рахазвай макъаладин автордини виликан хьтин, яни коммунистрин идеологиядин къаюмвал (цензура) амукь тавун яз гьисабзава. Амма, винидихъни къейднавайвал, тарихдай акъудна гадариз жедай са делилни, вакъиани, девирни авайди туш. Гьа са вахтунда В.Мединскийди вичини, алатай асирдин 30-йисарин политический гужариз къимет гуналди, гуя абур тарихдин вакъиайри, а чIаван дуьньядин гьалари, къецепатан ва къенепатан къаришмайри арадал гъайибур яз гьисабзавач. Ленинани Сталина арадал гъайи къурулушдин, яни социализмдин тIебиатдин нетижа яз гьисабзава. И карди чун генани суалра твазва.
30-йисара Европада фашизмди кьил хкажайла, Россияда троцкистрини, бухаринчийрини, кулакрини, руьгьанийрини, яни ачухдаказ социализмдин жегьил государстводиз аксивалзавайбуру кьил хкажна. Саки гражданский дяведин гьалар арадал атанвай. Неинки са гьина ятIа, яргъара, гьакI чи хуьрерани (Хине, Кьасумхуьрел, АрхитIа…).
Са патахъай, ЧIехи Октябрдин революцияди вири дуьньядин политический картадин чин, адан руьгь дегишарна. Яни инсандиз вири азадвилер ва мумкинвилер гайиди яз гьисабзава. Россия самодержавидин виш йисарин зулумдин къармахрай акъатайди хьиз, дуьньядин капитализмдин къурулушдини ферер гана, адан гуьгъуьналлаз колониячивилин лукIвиле авай миллионралди факъирриз азад жедай мумкинвални арадал атана. ЧIехи Гъалибвал ЧIехи Октябрдин кар давам хьун тирдал шак алач. Дуьнья фашизмдин тIегъуьндикай хуьз алакьнай. Им социализмдин къурулушдин артуханвал яз тарихда гьатнава. Гила ам чи бейнидай акъудиз, квадариз алахънава.
Муькуь патахъай, бязи дестейри гуя социализм са касдиз къуллугъай, буйругърини административный гьалкъайри бамишарай, экономикадин важарар “пландик” кутур “зиндан” яз гьисабзава.
Амма вагьши базарди, икьван йисар алатайлани, дуьнья ва гьакI Россияни кризисрай акъудзавач, генани чIуру, агъур кризисрин менгенайра твазва.
1945-йисан майдиз а залум дяведай гъалиб хьана экъечIай социализмдин уьлкведин са пай чкIанвай. Амма 15 йисалай (1961-йисан апрель) Советрин инсанди космосдиз лув гана! Ахьтин экономика, илим, алакьун гьикI арадал атана?..
И кардини лугьузва хьи, тарихдин илимдиз генани вири патарихъай къимет ганвач, гузвач. Хъсандини писди чара ийиз чирзавач. Гьар са вакъиадиз, лугьун чна, 1917-йисан инкъилабдилай инихъ кьиле фейи кьван чIехи имтигьанриз ва агалкьунриз сад-садав гекъигуналди анализ ганвач. Гьарда вичиз вуч хуш ятIа, гьам хкязава. ИкI садрани тарихдикай дуьз нетижаяр хкуддай илим жедач.
Эхь, дамахдай крарни чахъ гзаф ава. ГъалатIарни тIимил туш. Чал датIана вири патарихъай (гагь Антантади, гагь фашизмди, гагь кулакрини руьгьанийри, гагь экономикадин санкцияр гвайбуру, гагь са гьихьтин ятIа куьгьне гьахъар — буржар хкIанзавайбуру) гьакъикъатда гьамиша чи чилерани девлетра вил тунвайбуру гужар илитIзава. Чаз гьакъикъи азадвал гьиссдай, жуван уьмуьр бахтавардаказ виликди тухудай мумкинвал ганач, я гилани гузвач. Тарих чир тавуртIа, чун мадни кIевера твада, азадвилерни чаз махарай аквада…
Мердали Жалилов
