ХIХ лагьай асирдин эхирра Самур округда машгьур духтур, РагъэкъечIдай патан медицинадин илимдикай хабар авай, вичиз араб чIални чидай Гьамзабег Гъаниеван хизанда пуд лагьай хва — Малик хьана. Ам гьамиша бубадин гуьгъуьна жедай, адавай кIелиз-кхьиз чирдай, дарманар ийидай тегьердиз итижлудаказ килигдай.
Чирвилер къачудай еке ашкъи авай Малика Ахцегьрин кьве классдин училище акьалтIарна, дуьньядин уькIуь-цурудай кьил акъудиз, вичин таяр-туьшер хьиз, ам къазанмишиз 1912-йисуз Бакудиз фена. Бакуда кIел-кхьин чизвай Малик нафтIадин мяденра ваъ, чапханада гьарфар кIватIдайди яз кIвалахал акъвазна. Ина Везирован “Садай-хак” газетни чапзавай. Гьар жуьре газетрихъ галаз алакъа хуьз хьайи ам1917-1918-йисара “Труд” газетдин редакциядиз кьабулна.
Зегьметчийрин юкьва кIвалахиз, чирвилер ва тербия къачуз хьайи жегьил гадади 1914-йисуз ина шегьердин рабочийрин стачкада иштиракна. Гележегда Малика РКП(б)-дин Бакудин комитетдин орган тир “Бакинская беднота” газетдихъ галаз алакъа хвена. И газетдин редактор Али-Гьайдар Къараевахъ галаз ам сих алакъайра хьана ва газетдин чинрилай инсафсузар, инсанар истисмарзавайбур негьзавай. Абдула Вагьабован рикIел хкунрай аквазвайвал, инкъилабдин гьерекатар кьиле физвай вахтунда Малик гзаф листовкайринни прокламацийрин автор тир. Абур туькIуьрун, кхьин, савадлу жегьил яз, гьадал ихтибарзавай.
Бакудин инкъилабчийрихъ галаз алакъада хьайи, инкъилабдин “Гуьммет” тешкилатдин член тир Малик Гъаниева 1918-йисуз, гъиле яракь аваз, мусаватистриз акси женгера иштиракна.
1918-йисуз Дагъустандиз атай туьрквер Ахцегьивни агакьна. Анин къеледа чка кьунвай ва ина агьваллу ксарин иштираквални аваз абуру офицеррин училище ачухнавай. Абурун гьакъикъи ният панисламизмдин фикирар чукIурун тир. Ахцегьиз хтай чранвай инкъилабчиди ина туьрквер чукурунин серенжемра иштиракна, халкьдин арада кIвалах давамарна ва яру партизанрик экечIна. Яру партизан Малика 1919-1920-йисара Дербентдинни Левашадин фронтра хьайи женгера иштиракзава.
Вичел ихтибар авур кар дуьздаказ кьилиз акъуддай, кьатIунар авай, цIийи уьмуьр туькIуьруник вичин пай кутаз алахънавай дагъви Самур округдин ревкомдин председателвиле, ВКП(б)-дин обкомда миллетрин крарай отделдин заведующийвиле тайинарзава. Гьа са вахтунда ада “Советрин Дагъустан” газетдин редакторвилени кIвалахзава.
Советрин власть тестикь хьана, цIийи уьмуьрдин шартIар арадал атанвай йисара Малик Гъаниева Ахцегьрин 1-нумрадин школада аялриз шикилар чIугваз чирдай муаллим яз кIвалахзава. Вични шикилар чIугунал, шиирар теснифунал машгъул тир. Адан мурад къецепатан крарин наркоматдин дипломат хьун тир. ИкI, 1924-йисуз Малик Гъаниев Ленинградда Шаркь патан чIаларин Вирисоюздин институтдин литературадин отделенидик экечIна. Гьа са вахтунда ам Ленинграддин художникрин академиядизни физва. Амма мекьи гьавадив вердиш тушир жегьил ина азарлу хьана, институт акьалтIарайдалай кьулухъ ам Ахцегьиз хтана. Ватандиз хкведайла, ада вичихъ галаз самбар ктабар хкана, гьар садаз куьруь справка, картотекаяр туькIуьрна. Маликан ктабрай сагъ са кIвал ацIанвай. Иниз агьалияр ктабханадиз хьиз къвезвай, ктабар къачуз-вахкузвай. Ада арадал гъайи библиотека 1928-1937-йисара кардик кваз хьана.
Ленинградда кIелна хтай дагъви гада шиирар теснифунал, Ахцегьрин театр патал тамашаяр кхьинал, сегьнедиз декорацияр туькIуьрунал, шикилар чIугунал машгъул тир. Малик Гъаниев театрдин художественный руководитель, гуьгъуьнлай анин директор, гьакI Ахцегьрин клубдин директорни хьана. Ада клубда устIарвални ийидай, сегьнедални къугъвадай. Малика вичин вири къуватралди социализмдин цIийи культурадин бинедаллаз зегьмет чIугвазвай. Адан зегьметар себеб яз, 1935-йисуз ВКП(б)-дин Дагъустандин обкомдин ва ДАССР-дин гьукуматдин меслятдалди Ахцегьрин театр Лезгийрин госдрамтеатрдиз элкъуьрна.
Бакудин чапханайра кIвалахай, Ленинградда кIелнавай пешекардин регьбервилик кваз 1928-1935-йисара Ахцегьа, Кьасумхуьрел, Кьурагьа, Балаханра чапханаяр эцигна ва анра махсус тадаракар кардик кутунай. Муьгьуьдин Садикъидин теклифдалди Малик Гъаниева Кьасумхуьрел драмкружок кардик кутуна ва клубдин кIвалах тешкилиз башламишна. Драмкружокдин асул бине Дербентдин педтехникум куьтягьнавай муаллимар тир. М.Гъаниевалай вилик Кьасумхуьрел, гьелбетда, гъвечIи сегьнеяр эцигзавай, абур лап кесиббур, дишегьлийрин ролрани итимар къугъвазвайбур тир. ИкI, Малика Зулейха Башировадин ва Эмина Султановадин диде-бубаяр чIалал гъуникди, рушар 1931-йисуз сифте яз сегьнедиз экъечIна. Б.Гьажиеван тамашада Зулейха Эслидин, Эминани адан дидедин ролра къугъвана. Гуьгъуьнлай и ролра Шамия Велиевани Шамсият Гьажиева къугъванай. А чIавузни декорациярни Малика туькIуьрзавай.
— Малик Гъаниева азербайжан чIалай “Огненная невеста”, “Эльдирум”, “Периханум”, урус чIалай Шиллеран “Разбойники” эсерар таржума авуна ва абур Ахцегьрин театрди сегьнеламишнай. Идалайни гъейри, Малика кхьенвай “Дагъдин лекьер”, “Гуьлуьшан гатфар”, “КIвалахдин гимн”, “Маргъал”, “Тарлан” тамашаярни сегьнедилай къалурзавай, — рикIел хканай лайихлу педагог Абдулла Акимова.
1936-1937-йисара Малика Ахцегьрин школада тарсар гун давамарна. Са тахсирни квачир лезги халкьдин халис рухваяр шер-фитнейрикди суьргуьнриз акъудзавай вахтар тир. Малик Гъаниева ачухдиз виридан вилик, гьакI театрдин сегьнедилай репрессийриз акси рахунар ийизвай. И себебдикди, “туьркверин патал алайди” яз гьисабна, заочнидаказ Маликан суд-дуван авунай.
Карелиядин ва Комидин лагерра хьайи Малика 1943-йисуз вич гьахъсуздаказ дустагънавайди субутна, СССР-дин Верховный Советдин Президиумдин къарардалди ам азад хъувуна. Алтайда, Волгихинский крайдин Волгиха райондин Культурадин кIвале, тамарин майишатда кIвалахиз акъвазай, дердери рикI атIай, фикирри гьелекай Малик Гъаниев 1955-йисуз ватандиз хквезва. Адаз чизвай: ина вичин къелемдикай хкатай шейэр амач, ктабхана тахьай мисалнава. И фикирри адав секинвал вугузвачир. ЯтIани ватан ширин я.
Малик Гъаниев 1957-йисуз рагьметдиз фена. 1937-йисалди адан къелемдикай хкатай затIар Назир Мирзоеван ва Исмаил Вагьабован хсуси архивра авай.
* * *
И макъала Малик Гъаниеван невейрин архивда авай хсуси кхьинрал, чпин девирда Мирзе Мирзоева, Мегьамеднаби Мирзоева, Ахцегь райондин ОНО-дин заведующий хьайи Азизагъаева, муаллимар Нурудин Дагъларова, Черкес Мурадова, МутIалиб Гьажиева, Агъаширин Мирзоева, Перин Перинова, СССР-дин Илимдин академиядин член-корреспондент, профессор Евгений Бертельса кхьей рикIел хкунрин, ФСБ-дин (виликан НКВД) архиврин бинедаллаз кхьенва.
Эмираслан Шерифалиев