Ингье экологиядинди яз малумарай 2017-йис эхирдиз атанва. ТIебиат хуьникай кхьинар, рахунар, и важиблу кардиз талукьарна тухвай мярекатар тIимил хьанач.

ЯтIани чун элкъвена кьунвай алем, тIебиат авай гьалди, инсандин чIу­ру гьерекатри къалабулух кутун давам жезва. Гьава (климат) дегиш, Чилин винел патан­ юкьван чимивал хкаж жезва, тIеби­ат­дал химияди “гьужумуни” чил элкъуьрна кьунвай гьавадин къат (атмосфера) зегьерла­мишзава. Кислота квай марфари, живери бегьерлувал агъузарзава, набататар кьурурзава, цера уьмуьр тергзава. Планетада биожуьребажуьрвал тIимил хьунал гъизвайди аквазва. Дуьньядин океандин ятар датIана чиркинарзава, гьикI хьи, аник гьар йисуз миллиард тоннралди жими ва кIеви амукьаяр какахьзава. Океандин къвердавай гзаф участокар “чан аламачирбуруз” — чпе уьмуьр амачирбуруз элкъвезва.

Чилер гегьенш майданра къумлухриз, тамар, кул-кус амачир чкайриз элкъвезва, чилин винел къат цери, гарари тухузва. Къейднавай ва маса месэлайрин кьетIенвал адакай ибарат я хьи, кьилди къачур са уьлкведивай абур гьялиз хьун мумкин кар туш, дуьньядин вири сообществодин сад авунвай чалишмишвилер герек я. Амма вири дуьнья вичин интересрин майдан яз малумарнавай США-диз ва Европада авай адан бязи гъилибанриз тIебиат, инсан хуьнин карда виридахъ галаз сад жез кIанзавач, гьавадиз зегьерлу шейэр гзаф акъудзавайдини гьа Америкадин заводар я. Миллиардралди долларар инсанар гзаф кьадарра телефдай яракьар акъудуниз, дуьньядин гагь са, гагь маса  регионда цIай-гум туниз, военный цIийи-цIийи базаяр эцигуниз серфдалди, тIебиат, Чил тIвар алай планета — вири инсаниятдин умуми кIвал хуьниз серф  авуртIа, ислягьвилин гьалар-мягькем, виридан саламатвал артух жедай.

Экологиядин рекьяй хатасузвал таъминарунин, элкъуьрна кьунвай тIебиат чиркинарунихъ, зегьерламишунихъ галаз алакъалу хаталувал тIимиларунин, арадай акъудунин месэлаяр хцидаказ иллаки индустриядин чIехи центрайра акъваз­нава. Абур химиядин, энергетикадин производствойрихъ, транспортдин хиле хъит­кьинунар ва зегьерлу шейэр чкIу­нихъ­, радиоактивный материалар гьазурунихъ ва иш­лемишунихъ галаз алакъалу я. Инал США-да — “Три-Майл-Айленд” атомный электростанцияда, СССР-да — Чернобылда, Индияда Америкадин “Юнион карбайд” компанидин химзаводда хьайи зегьле ра­къурдай хьтин хъиткьинунар рикIел хкин. И дуьшуьшра патарив­ чIехи шегьерар гваз хьуни бедбахтвал мадни артухарна.

Бязи пешекаррин фикирдалди, вини­дихъ къейднавай хьтин чIуру дуьшуьшар индустриядин гигантар, хаталу технологияр, чпихъ атомный реакторар авай институтар ва маса  карханаяр кардик квай санайидин чIехи центрайрани хьун мумкин я.

Гьар гьина хьайитIани, майишат, эко­номика виликди тухуниз талукь къарарар­ кьа­булдайла, гьерекатар ийидайла, эвелни-эвел сифте чкадал инсандин сагъ­ламвал, агьалийрин саламатвал эцигун герек­ я.

Тамар кузва, алугзава тамар. ТIи­мил­­­ни ваъ, 10-100 агъзур гектарралди!  Бразилияда, Испанияда, Португалия­да, Грецияда, чина — Яргъал тир Рагъ­экъечI­дай пата, Сибирда ва маса чкайрани. Ву­чиз? Себебар садни кьвед туш. Гзафни-гзаф инсанрин саймазвили, чIуру гьерекатри цIаяр кьунал гъизва. А зурба Амазонка вацIу ва тропикри тешкилзавай тIебиатдин гзаф къулай шар­тIара Бразилияда тамар бул я. Заз са телепередачадай ван хьайивал, ана, тамар атIуз, абуруз цIаяр ягъиз, тарарикай, кул-кусрикай михьиз, ачух майданар туь­кIуь­риз, як гьасилдай еке комплексар эцигза­валда. Гьукуматдивай тамар терг­завай­бурун вилик пад кьаз жезвачалда. Чи уьлкведикай рахайтIа, советрин де­вир­да тамари цIай кьуна лугьудай дуьшуьшрикай ванер гьикI хьана къведайди­ тир — а чIавуз тамариз, чилериз — виринриз къадирлу иеси авай — къудратлу  Со­вет­рин гьукумат! Чка-чкада мешебегийри­ уяхдаказ гуьзчивалзавай, тамар, гъварар­ тарашиз тазвачир. ТIебиатдал фейила, инсанри чеб гьикI тухун лазим ятIа, гьам агьалияр, гьам аялар гъавурдик кутазвай, тамариз фидай рекьерал, гирвейрал­ инсанар тагькимардай плакатар ва герек­ маса лишанар, лозунгар жедай, яни тама­риз иеси авайди аквазвай. Бес гила? Бя­зи телепередачайра къейдзавайвал, Со­ветрин Союз чукIурайдалай кьулухъ ви­ри уьлкведа 17 агъзур мешебегидин шта­­тар  агалналда! Фикир це садра, им гьихьтин чIуру кар ятIа. ТIебии ва инсан се­беб­ яз жезвай бедбахтвилин дуьшуьшри­лай гъейри, чинебан бизнесдал машгъул­ жезвай ксари Сибирда, Яргъал тир Рагъ­экъечI­дай пата тамариз махсусдаказ цIаяр язавалда — тарарин кукIвара авай хел цуьрц ялаври кана, абурун михьи танар амукьзава. Абур атIуз, чинеба­ китайвийризни японвийриз маса гузвалда. Гзаф пар чIуг­вадай КамАЗ-ралди, вагонралди, гимийравазни дашмишзава къецепатан уьлквейриз. 90-йисарилай инихъ алаш-булашдин, базардин-савдардин чалпачухдин шар­тIара луту-птувал обществода залан уьзуьрдиз элкъвенва. “Нелай гьикI алакьдатIа, девлетлу хьухь!” — ихьтин лозунг пайда хьана 90-йи­­сарилай инихъ. Иесивал тийизмай тамар вучиз маса  гудач кьван? Бязибуруз гьамни девлетлу хьунин са рехъ я.

Идалайни гъейри, бязи девлетлуйри, тамарин участокар къачуз, тарар атIуз, анра дворецар ва я гзаф мертебай­рин кIвалер эцигзава. Ихьтин ва маса  месэлаяр эхиримжи вахтара гена “Халкьдин фронтдин” активистри мукьвал-мукьвал къарагъарзава.

Чиркин ятар михьдай чкаяр туь­кIуь­р­да, гьуьл михьи жедайвал ийи­да лагьайди тир. Амма эхиримжи йисара гьуьлуьз авахьзавай ктIай, чиркин ятарин кьадар саки кьуд сеферда артух хьанвалда. ИкI да­вам хьайитIа, чараяр акун тавур­тIа, гьуьле неинки еке балугъар, гьакI кIез­ри­ярни амукь тавунин хаталувал ава. КОР-дизни чиркин, ктIай ятар авахьун, зирзибил вегьин давам жезва.

Экология хуьн — им инсанни хуьн лагьай чIал я. Алакьзавани и кар? Ваъ. Гзаф дарманар чиниз къецепатан уьлквейрай гъизва. Аптекаярни кьилдин ксаринбур хьайила, анрай гузвай дарманар гьихьтинбур ятIа, абур къачузвай, ишлемишзавай азарлуйриз хъсандиз чизва: гзаф дуьшуьшра-къалпбур. Месела, Иранда къалп дарманар акъудунай, маса  гунай кIевидаказ жазаламишзава. Ихьтин кIевивал, гуьзчивал виринра ва гьамиша герек я. Идалайни гъейри, бес чи уьлкведихъ вичин фармацевтикадин фабрикаяр амачни? Вучиз маса  уьлквейрай гъизвайди я?

Къецепатан уьлквейрай неинки дарманар, гьатта якни гъизва, икьван гегьенш чилер, чIурар, мумкинвилер чахъ аваз-аваз. Гъурай-е, амма продукция зарарсузди, дуьзгуьнди хьана кIандач­ни?! И мукьвара за “Россия 24” каналдай гайи са телепередачадихъ яб акална. Бразилиядай гъизвай якIарик малариз абур фад-фад еке хьун патал язавай шейэр (стимуляторы роста) кваз жагъана. Гъинни тIимил ийизвач: къеце­патай гъизвай малдин якIун 90%, вакIан якIун 65% Бразилиядал ацалтзава.

ТIебиат хуьникай, адал гзаф рикI хьуникай рахадайла, за Пришвинакай, Леоновакай, Межидовакай, куьрелди тир­тIани, гьавайда кхьейди тушир. ТIе­биатдал гзаф рикI алай, чпин яратмишунра тамам чинар тIебиатдиз бахш авур ксар мадни хьана: Паустовский, Майков, Фет, Тютчев, Бианки, Есенин ва масабур. Экологиядин месэлаяр эхиримжи йисара гзафни хьанва, хцини. Чи девирдин Пришвинар, Леоновар, Межидовар гьина ава бес?!

ЦIининди экологиядин йис яз малумарун, гьелбетда, хъсан кар хьана — чун элкъвена кьунвай тIебиат хуьнин месэлайрал гьукуматдин, идарайрин, карханайрин кьиле авайбурун, вири халкьдин  фикир мад сеферда желбна. Им са йи­къан­, йисан кIвалах туш, виринра датIа­на фикир гана кIанзавай гзаф жавабдар кIвалах я. Виликрай кхьей жуван макъалайра авай бязи фикирар умумиламишуналди, мад сеферда къейд ийиз кIан­зава хьи, тIебиат хуьнин месэлайри неинки руьгьдин, гьакI хейлин материальный ресурсар, такьатар серф авун, агьа­лияр гъавурдик кутун истемишзава. ­Иллаки — мектебра, техникумра, вузра. Аваданламишунихъ, къацу авунихъ эл­­къуьр­навай субботникар, воскресникар, месячникар тухунин адетар кухтун хъсан кар жедай.

Эхирдай мадни  чаз виридаз мукьва, багьа тир Самурдин тамукайни. Бязи экспертрин делилралди, эхиримжи цIуд йисара и тамун майданар саки кьуд сеферда тIимил хьанвалда.  Жуван и ма­къалани заз 2014-йисан 17-январдиз акъа­тай “Настоящее время” газетдин 1-нумрада чапнавай биологиядин илимрин доктор, РАН-дин ДНЦ-дин Дагълух ботанический багъдин илимдин чIехи къуллугъчи гьуьрметлу Мегьамедмирзе Мегьамедмирзоеван “Самурдин там — закондин къалпагъдик!” кьил ганвай пара метлеблу макъалада авай ихьтин гафаралди акьалтIариз кIанзава: “Виликрай ма­са­кIа тир — элкъвена къваларив гвай чкай­­рин агьалияр школадин, чкадин активистрин куьмекдалди гъавурда твадай хьи, им герек  хьайила ишлемишдай хьтин гьакIан там туш… 50-йисар рикIел хквезва. Чун, ДГУ-дин студентар-биологар, Самурдин тамуз гатун чуьлдин практика­диз фейила, чи руководителри (иллаки профессор-ботаник П.Л.Львова) чун жигъиррай къерехдиз экъечI тавурай, са  вуч ятIани чна хун ва пунай акъуд тавурай лугьуз, гзаф игьтиятлудаказ мукъаят­валдай, вилив хуьдай, абуру и аруш же­дай сармашухрин (лиана) там илим, образование, цIийи несилрин уьмуьр патал­ гьикьван къиметлуди ятIа, илимдин рекьелди делилламишун патал гзаф чалишмишвална…”

ТIебиатдив, ам хуьнин месэлайрив гьа и жуьреда эгечIун буржарикай я.

Шихмурад Шихмурадов