Инсандин уьмуьрдин бине, яшайиш, ахлакь, гьевес, халкь патал менфятлу игьтияжар гуьнгуьна твазвайди миллетдиз хас чешнелу тербия я. Дидейрини бубайри, вахарини стхайри, мукьвабуруни чарабуру, жемятдин арифдар агъсакъалри гьар са инсандиз лап аял чIавалай эгечIна уьмуьр амай кьван пис-хъсан чирзава, адан инсанвилин, намуслувилин гьиссер гуьнгуьна твазва. Гьа са вахтунда, багъри ксарихъ галаз санал чун инсанвилин рекье твазвай пешекарар муаллимар я. Гьар са инсандин, хуьруьн, вири гьукуматдин, чи ватандин бахтлу гележег чпин пешедиз вафалу муаллимрилай аслу я.
“Муаллим! Ихтияр це ви тIварцIин вилик мет яна икрам ийидай”, — лагьанай вичин вахтунда Урусатдин машгьур шаир Н.А. Некрасова. Муаллимвилин пеше дуьньядал виридалайни вилик арадал атай пеше я. Духтурар, агрономар, инженерар, экономистар, юристар ва гьа икI мад пешекарар вири муаллимрин бегьерлу багъдин “емишар” я.
Намуслу муаллимри чпихъ авай чирвилер, чпин вири къуватар аялриз бахшзава, абурукай уьмуьрдин гьар са пис-хъсанвилиз дурум гудай инсанар хкатун патал зегьмет чIугвазва. Муаллимдин зегьмет пуларални пишкешрал алцумиз тежедай, эдебдални марифатдал бинеламиш хьанвай, рикIин къеняй гьевесламиш хьана чIугвазвай зегьмет я.
И макъалада заз муаллимвилин ва алимвилин, жуван миллетдиз, ватандиз вафалувилин рехъ къалурай, зи гьуьрметлу муаллимар рикIел хкиз кIанзава.
Гьеле сифте классра кIелиз эгечIайла, заз, бубади хциз хьиз, къайгъударвал ийидай муаллимар хьана: чпиз зурба тежриба авай, аялрив мердвилелди эгечIдай Кьасумхуьруьн (гилан СтIал Сулейманан) райондин Шихидхуьруьн юкьван школадин гьар патахъай савадлу ва арифдар ксар — Къазанбегов Абдулафис ва Фейзулаев Бедуллагь. Гьар са аялдин чалишмишвилер, алакьунар, агалкьунар фикирда кьаз, абуру, са гьихьтин ятIани, чпиз хас ишарайралди, аялриз инсанвилин, ватанпересвилин, гележегдин пешекарвилин рекьер-хуьлер ачухдай. Абуру неинки гьар са тарсунин мана-метлеб ачухардай, гьакI тIебиатдикай, медениятдикай, хайи чIалан ва тарихдин девлетрикай аялриз галай-галайвал суьгьбетардай. Гьавиляй абуруз ирид хуьруьн аялри кIелзавай Шихидхуьруьн школада, гьакIни вири райондин жемятдин арадани еке гьуьрмет авай.
Муаллимвилин пеше пара четинди ва жавабдарди я. Гьавиляй халис муаллим хьун патал гзаф кIелна, чирвилерни алакьунар миллетдин бахтлу гележег туькIуьрзавай ватандашрал агакьарна кIанзава.
Гьа ихьтин муаллимар заз кьулан ва чIехи классрани хьана. Тарихдин, медениятдин, эдебиятдин къадир чаз школадин директор Алиев Зейнудина, тарихдин муаллим Агьмедов Агьмеда, урус чIаланни литературадин къадир — Магьамдаров Шихкерима, Чергесов Магьамедсаида, Ханбалаев Жалалдина, географиядин — Скяев Владимира, физикадин — Дадашев Магьамедгьуьсейна, химиядин — Къазанбегов Гьажибубади, математикадин — Нежведилов Бедуллагьа ва Муслимов Шегьимердена чирна. Лугьун хьи, абуру тарс гайи, 1966-йисуз Шихидхуьруьн школадин 10-11-классар куьтягьай саки 70 аялдикай кьилин образование къачун тавурбур тек-туьк амукьна.
Зи алимвилин бинени чпин пешедиз вафалу муаллимри эцигна. Зи буба, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи, са кьадар орденринни медалрин сагьиб, 1945-йисалай Сумгаитда токарь, слесарь, фрезеровщик яз кIвалахай, вири йисара шикил гьуьрметдин кьулунал хьайи стахановец, гуьгъуьнай Шихидхуьруьн Дмитрован тIварунихъ галай колхоздин лежбер Айдабег Мусаевич, кIел-кхьин тийижир кас тир. Амма ада лугьудай: “КIела, чан хва, кIела, кIелайди садрани пашман жедач, я ам кесписуз амукьдач, адавай халкьдиз кIел тавурбурулай гзаф менфят гуз жеда”.
Дагъустандин государстводин университетдин филологиядин факультетда кIелдай йисара (1970-1975-йисар) заз Дагъустандин ва Кавказдин чIаларинни литературайрин бинеяр профессорар тир Гьайдаров Ражидина, Гуьлмегьамедов Агьмедуллагьа, Алиев Салава, Абдулатипов Абдулкъадира, Мусаев Мегьамедсаида, доцентар тир Алипулатов Максима, Абдулжамалов Надира, Бирембегов Зибиуллагьа, Микаилов Эльдара, Ражабов Малика чирна. Урус чIаланни литературадин тарсар алимар ва методистар тир Назаревич Александра, Сивриди Георгия, Судакова Нинади, Прик Ольгади, Никонова Галинади, Ханмурзаев Герея, Мегаева Лиради, Алиева Раисади, Бройтман Самсона гана. Тарихдин, сиясатдин, диндин ва логикадин месэлаяр еке устадвилелди тарихдин алимар тир Исаев Шапигьажиди, Вагьабов Михаила, Авшалумова Людмилади, Габуния Гелади ачухарна.
Халис муаллим хьун патал аялар диндирмишдай, жегьилриз таъсирдай, эсердай, инсанрив милиз рахадай, луькIуьндай, саймишдай къайдаяр чир хьун лазим я.
Гьа ихьтин муаллимри гайи чирвилер Къарабудахкент райондин Гурбуки хуьруьн школада урус чIаланни литературадин, Махачкъаладин 5-лицейдин педагогикадин муаллим, Дагъустандин муаллимрин чирвилер хкаждай институтдин методист, Дагъустандин школайрин илимдинни ахтармишунрин институтдин педагогикадин сектордин къуллугъчи, халкьдин педагогикадин сектордин заведующий, директордин заместитель, Дагъустандин муаллимар гьазурдай университетдин чIехи муаллим, доцент, профессор яз, ингье 45 йисан береда за жегьил несилдал агакьарна. Дагъустандин школайрин (гила педагогикадин) илимдинни ахтармишунрин институтда кIвалахай сифте йикъалай зи илимдин дережа институтдин директорар хьайи Сагьидов Абдурагьиман, Мегьамедов Гьамидуллагьан, директордин заместителар хьайи Юсуфов Рамазанан, Ханбалаев Исамудинан, Шурпаева Меседудин, илимдинни ахтармишунрин рекьяй бажарагълу алимар тир Акимов Къурбанан, Аликберов Къалабеган, ЦIурмилов Мухтаран гуьзчивилик кваз дигмиш хьана. Абуру вирида зи илимдин алакьунриз вахт-вахтунда кутугай къимет гуз хьана, авай рехъ миллетриз лазим шегьре рехъ тирди субутарна. Нетижада за Дагъустанда сифте яз “Халкьдин педагогика: чIалан алатар” (1984), “Халкьдин педагогика: тербиядин алатар, жуьреяр, къайдаяр” (1986), “Дагъустандин халкьарин педагогика” (1992) монографияр кхьена, чапдай акъудна.
1986-йисуз за, Урусатда ва маса гьукуматрани машгьур педагогикадин илимрин академик Геннадий Волкован регьбервилик кваз, “Дагъустандин халкьарин педагогика: тербиядин алатар, жуьреяр ва къайдаяр” кьил ганвай диссертация хвена.
Лугьуда хьи: “Арифдардиз са ишара бес я”. И ишарани чаз 1992 -йисуз Дагъустанди образованидин министр, пара жавабдар, ватанперес инсан Гьажиев Бадавиди авуна. Зи виликан агалкьунар, илимдин кIвалахар фикирда кьуна, халкьарин тербиядинни меденият чир хьунин дережа хкажун патал, Бадави Саидовича зал аялар патал Дагъустандин медениятдин ва адетрин учебникар гьазурун тапшурмишна.
Мадни лугьуда хьи, “рехъ яхдиз физвайда атIуда, рекьин яргъивилиз яхдиз физвайда дурум гуда”. Министр Б.Гьажиева лагьай рехъди фена, са кьадар йисара жуван чирвилерни алакьунар желб авуна, къе завай тек са зун автор тир Дагъустандин медениятдин (урус, авар, дарги, къумукь, лезги, лак, азербайжан, нагъай, чечен, табасаран чIаларал), 4, 5, 8-классар патал са шумудра чапдай акъатна, школайриз рекье тур “Дагъустандин халкьарин меденият ва адетар” тIвар алай ктабар гьазуриз хьана. Им тек са зи зегьмет туш. Иник заз школадани, университетдани тарсар гайи муаллимрин пайни ква. Им заз вири йисара инсанвилелди куьмек гайи, савадлувилин шегьре рехъ къалурай, винидихъ чпин тIварар кьунвай, чаз фагьумиз, гъавурда тваз, къенидини чIуруди гекъигиз, гьахъдини нагьахъди аннамишиз чирай вири муаллимринни алимрин зегьмет я.
Муаллимвал адетдин кеспи туш. Ам виридалай тежрибалу, регьимлу, акьалтIай михьи ва намуслу, инсанперес пеше я. РикIин сидкьидай чухсагъул квез, зи гьуьрметлу муаллимар! Амачирбуруз Женнет кьисмет хьуй, амайбурухъ — чандин сагъвал, бедендин кIубанвал, шад яргъи уьмуьрарни, вири халкьдин хатур-гьуьрмет!
Къе муаллимвилин рекье авай студентрихъ, жегьил муаллимрихъ элкъвена лугьуз кIанзава: эгер квез виле аквадай, несилриз менфятлу нетижаяр къачуз, гьуьрмет-хатурдин сагьибар жез кIанзаватIа, куьне чи миллетдин, Дагъустандин, Урусатдин пешекар муаллимрин тежрибайрикай, абуру несилриз тарсар гайи къайдайрилай чешне къачу! Регьимлу крари регьимлу цIирерни ийида. Чанарин сагъвал, рикIерин шадвал ва чешнелу агалкьунар хьурай квехъ! Квез Муаллимрин югъ мубаракрай, гьуьрметлу газет кIелзавайбур, чи миллетдин дамах тир, кеспидиз вафалу муаллимар!
Шайдабег Мирзоев,
Россиядин халкьдин марифатдин отличник,
Дагъустандин илимрин лайихлу деятель,
педагогикадин ДНИИ-дин сектордин заведующий, профессор
