Йисан къене чна жуьреба-жуьре суварар, лишанлу йикъар къейдзава. Абурун арада лап важиблубурни ава, уьлкведин аслу туширвал, къенепатан сиясат, агьалийрин азадвилер, ихтиярар тестикьарунихъ галаз алакъалу йикъарни. Гьа гьисабдай яз Россиядин Федерациядин Конституциядин югъни.
Къенин несил патал рикIел хкиз кIанзава хьи, Советрин Союздин девирда чахъ пуд Конституция хьана. Абурукай сад лагьайди 1923-йисан 6-июлдиз, гуьгъуьнинбур 1936-йисан 5-декабрдиз ва 1977-йисан 7-октябрдиз кьабулнай.
Къе чун Россиядин Федерация тIвар алай государстводин агьалияр я. Адан тарихни са акьван деринриз фенвач. 1990-йисалди Россиядин (РСФСР-дин) агьалияр дуьньяда виридалайни зурба уьлкве яз гьисабай Советрин Союздик (СССР-дик) акатзавай. Коммунистрин партиядин ва государстводин кьиле акъвазай Горбачев, Ельцин хьтин регьберрин гьерекатар себеб яз, СССР чкIана. 1990-йисан 12-июндиз халкьдин депутатри РСФСР-дин аслу туширвилин гьакъиндай Декларация кьабулна. Гьа и йисан 16-июндиз Конституционный комиссия тешкилна. Адак 98 депутат акатзавай. ЦIийи уьлкведа (Россиядин Федерация) майдандиз экъечIай политический къуватрин арада башламиш хьайи акъажунри Конституция кьабулуниз манийвална ва и кар яргъал фена.
Къейд авун лазим я хьи, и муракаб макъамда цIийи Конституциядин хейлин проектар туькIуьрнавай. Абурукай Конституционный комиссияди ва Конституционный совещаниди теклифзавай проектар кьилинбур яз гьисабна. Абурукай кьведакай сад авур проект, лазим вири положенияр кутуна, Россиядин Федерациядин саки вири субъектрин векилрин, депутатрин, жуьреба-жуьре партийрин, пешекаррин, общественный организацийрин теклифарни фикирда кьуна, хейлин дегишвилер, алаваярни кухтуна, вири халкьди сесер гудайвал майдандиз акъудна. 1993-йисан 12-декабрдиз сечкияр кьиле фена ва халкьди цIийи Конституциядин гьакъиндай вичин фикир лагьана. ЦIийи Конституциядин тереф сесер гайи агьалийрин 58,43 процентди хвена, сечкийра иштиракай 41,57 процент агьалийри адаз акси сесер гана. Аксибурун кьадар тIимил туширтIани, Дибдин закон кьабулна ва 1993-йисан 25-декабрдиз цIийи Конституция “Российская газета” газетдиз акъатна ва уьлкведин вири субъектра кардикни акатна.
Конституциядал асаслу яз, Россиядин Федерация президентвилин республика яз малумарна. Гьукумдин къурулушарни тайинарна: Президентдин Администрация, Гьукумат, Федеральный Собрание, Федерациядин Совет, Государстводин Дума. Алай вахтунда РФ-дин Президент Владимир Путин, Гьукуматдин Председатель Дмитрий Медведев, Федерациядин Советдин Председатель Валентина Матвиенко, Госдумадин Председатель Вячеслав Володин я. Федеративный къурулушни республикайрикай, крайрикай, областрикай, автономный областрикай, автономный округрикай ва федеральный метлеб авай шегьеррикай ибарат я.
Россиядин Федерациядин Конституция чи уьлкведин Дибдин закон яз гьисабзава. Уьлкведа авай вири халкьар, миллетар адан куьлгедик кваз яшамиш жезва. Дуьньяда, уьлкведа, политический, федеральный, суддин, федеративный къурулушра кьиле физвай вакъиаяр, цIийивилер фикирда кьуна, адак дегишвилерни кухтазва.
Чаз малум тирвал, Конституцияда государстводин туькIуьр хьуниз, халкьарин азадвилериз, ихтиярриз, общество мягькемарзавай вири хилериз, такьатриз, гражданиндиз кIелдай, кIвалахдай, яратмишдай, ял ядай шартIар тешкилуниз ва и вири заминвилер хуьниз талукьарнавай дибдин принципар къалурнава, положенияр тестикьарнава. Конституцияди зурба уьлкведин гьар са агьалидин гьакъиндай жаваб гузва, адаз бахтлудаказ, барабардаказ яшамиш жедай, общество патал зегьмет чIугвадай, бажарагъ ачухдай сад хьтин ихтиярар гузва.
Дибдин законда къалурнавайвал, Конституциядихъ уьлкведа лап вини дережадин юридический къуват ава. Амни квекай ибарат я лагьайтIа, Россиядин Федерацияда (вири регионрани) кьабулзавай гьич са федеральный, региональный законни, нормативно-правовой актни Конституциядин положенийриз акси атана виже къведач. Ахьтин аксивилер арадал атай чIавуз наразивал арадал гъизвай нормативный актариз, обществодиз зиян хкатзавай законриз, указриз талукь месэлаяр РФ-дин Конституционный судди гьялда. Ада кьабулзавай къарарар акьалтIай дережадинбур я ва абур са шартIни алачиз кьилиз акъудун гьар са субъектдин, идарадин, гражданиндин буржи я.
Чаз чизвайвал, Россиядин Федерация жуьреба-жуьре динриз къуллугъзавай гзаф халкьарикай, миллетрикай ибарат государство я. Вирибур патал уьлкве сад, общество сад ва Дибдин законни сад я. Гьавиляй адан законар, положенияр, къалурунар виридаз талукьбур, гьамиша амална кIанзавайбур я. Государстводин къуллугърал алайбуруни, идарайра, карханайра, фирмайра зегьмет чIугвазвайбуруни, пенсионеррини, жегьилрини, маса дестейрини Конституциядин нормайрал амал тавун къанунар чIурун яз гьисабзава ва и кардай тахсирлу ксар, абуру рехъ ганвай къанунсузвилин агъурвилелай аслу яз, уголовный, административный ва я тахьайтIа, юридический рекьяй маса жавабдарвилиз чIугвада.
Уьлкведин Кьилин законда лагьанвайвал, Россиядин Федерация социальный, демократвилин государство я. Адан политика инсандиз уьмуьрдин лайихлу ва азаддаказ вилик финин шартIар яратмишунихъ элкъуьрнавайди я. Государстводин властдин ва идара ийидай вири дережайрин органрин кIвалахдин лап важиблу терефар зегьмет ва инсанрин сагъламвал хуьнихъ, чIугур зегьметдай вахт-вахтунда гьакъи гунихъ, хизандиз, дидейриз, аялриз, набудриз ва яшлубуруз куьмек гунихъ галаз алакъалу я.
Нариман Ибрагьимов
