(Эвел — 37-нумрада)

Гьахъ жагъурзавай, адан гьасретда авай хуьруьнвийри Сталиназ кхьизвай чарар ада, хуьряй къерехдихъ акъуд тавуна, тухвана, ВачIе­дин кIвале кIватIзавай, вучиз ла­гьай­тIа, ахьтин чарарин иесийриз жазаяр гун мумкин тир. Гьа са вахтунда Сталинан гьукум вучиз акьван векъиди тиртIа, и суалдиз тайин­ тир жаваб эсердай аквазвач. Мумкин я, и месэладилай элячIун са патахъай дуьз я. Сталинан девирдиз акьалтIай къимет гун баркаллу кар туш: а девирдихъ вичин ки­мивилерни, хъсанвилерни хьана.. Садбуруз Сталин буба я, муькуьбуруз  — мергьямат течир зулумкар. И жигьетдай, гьелбетда, Арбен Къардаш гьахъ я: гьарма са­дахъ вичин Сталин ава. Месела, ам негь авур вахтунда хуьруьнвийрикай сада адан ктабар чинеба хуьзвай ва абур кIелзавай, Шуая вичи Алпан гьукуматдин крарикай малуматар кIватIнавай къадим къаргъу хуьзвайвал. Чи миллетдин тарихдин гъал гагь вилерикай квахьиз, гагь мад пайда хъжез, инсанрин рикIера амукьзава. И гъал тамам кьатI хьуникай хуьзвай са мумкинвал Шуай хьтин ксарив гва.

IV

Малум кар я, чIехи такьатар тахьайла, зурба метлеб авай кIвала­хар авунни четин жеда. Ахьтин такьатар гзафни-гзаф чIуру рекье авай, къанунар кIурарик кутазвай, гьахъвал аквадай вилер авачир ин­санрив гва. Вучтин сир ятIа, ахьтин­бур фад-фад гьукуматдин идарайра аваз аквада, жавабдар къуллугърал алаз жеда. Лугьун хьи, сия­сат­дин ва ахлакьдин арада дерин хай, тик кьвал ава. Ихьтин гьал Арбен Къардаша вичин эсердани къалурзава. Сифте хуьруьн кьил хьайи, ахпа райондин регьбервиле чка кьунвай са касдин хцикайни чIехи гьаким жезва. Бубади гьич са тахсирни квачир итимрал буьгьтен вегьезва, хци лагьайтIа, къанун чIур­­дай крарик кьил кутазва. И хизан ва кьвед-пуд муькуь хуьруьнвияр “ва­чIе-хвайриз” акси жезва ва арадиз мидявал аватзава. Буба партиячи яз, адан хвани комсомолчи хьанва. Ибуруз кьведаз Шуаян дуван ийиз кIанзава, вучиз лагьайтIа, ада са вахтунда хуьруьнвийрин верчер чуьнуьхзавай касдин тIвар вирибуруз ван къведайвал малумарна. Абуруз чпин гафунал гаф эцигдай инсанар душмандилайни бетер яз аквазва. Ихьтин менгенада гьатнавай Шуая вуч авун мумкин я? Эхь, хашпаравилин динди тагькимарзавайвал ва ВачIе пачагьдикай чешне кьуна, инсанривай яргъаз хьун, секин са чкада кьил хуьн. Винидихъ къейд авунвайвал, Шуай яракьдин женгчи тушир, адан женг вичин руьгьдиз талукь я. Ада гьикаятчидиз веси авунвай дафтардани ихьтин майилар гзаф ава ва абур хъсандаказ аквазва. И мидявилин нетижа Шуаян кIвализ цIай ягъун ва Шалбуздагъдин рагара авай “Вачедин кIвал” хъиткьинарун хьана. Шуай вични гьана, чкIай къванерин кIаник акатна, кьена.

Сиясатдинни ахлакьдин месэладал хтайтIа, лугьуз жеда, романда иштиракзавай инсанрикай гзафбуру я сиясатдиз, я ахлакьдиз кутуг­навай къимет гузвач. Сиясат къайгъуда такьуни инсанрикай чпихъ чпин фикир авачир, хапIа хьтин са затI ийизва. Шуая, тIуб туь­кIуьрна, же­мятдин верчер чунуьхзавай кас къалурначиртIа, инсанар хуьруьн регьберри тахсир квачир аялрал ве­гьезвай кьуру буьгьтендин чIа­лахъ жедай. Авайвал ла­гьай­тIа, и ма­къам­да Шуаязни ам сиясатдин къадир чидай кас я лугьуз жедач. Акси­на, Шуаян гафар ва гьерекатар эдебдин, ахлакьдин бинедал алайбур я. Адан рикIи эхзавач тахсир са­данди хьун, жавабдарвал — маса­дан­ди.

Чалкечир сиясатдин маса нетижа Бакуда хьайи мусибат тир. Са юкъуз ана Шуаявай кIелун патал къадим кхьинар алай къаргъу къачур алим ва адан пабни диде чпин кIвале яна кьена. Инсанар ягъиз ре­кьидайбур вужар ятIа, чир хьанач, абурун геле къекъвей касни авачир. И алим вичикай романда ихтилат физвай хуьряй тир симинин са пагьливандин стхадин хва яз хьана. Физ кIан хьана адаз Бакудиз, амма а вахтунда кьве гьукуматдин арада­ авай часпар кIевна­вай: са касни я инихъ, я анихъ ахъай­завачир. Акъат­­­на инал чIехи къал, кьуьзуь пагьливан дустагъ ийидай чкадал атана. Бахту­ни гъаначиртIа, ам и хатадикай хкатдачир. Ихьтин дуьшуьшар а часпардал са шумудра хьа­найтIани, я кеферпатан, я кьибле­па­тан сиясатчийри лазим тир тед­би­рар­ кьабулначир. Ингье и кесиб пагь­ливандини а кардиз вичин ­юрфара лаш акьадалди фикир ­га­на­чир, нарагьатвал, наразивал ­къа­­лур­на­чир. Гъве­чIи-чIехи гьа­кимрини и часпардикай менфят къачузвай.

Эсердин са чкада Арбен Къардаша инсанрин кIватIалдикай гьикI акахьай хапIа жезватIа, гьам къа­лур­зава.  Ана устадвилелди чIугун­вай маса шикилар аватIани, и чка лап хъсанбурукай сад я. “Вачедин кIвал” хъиткьинарайдалай кьулухъ са тIимил вахтни алат тавунмаз, хуь­­ре хасаратвал гъидай вакъиа хьа­на. Килигин, гьихьтин гафаралди, гьихьтин гьиссералди къалур­за­ватIа гьикаятчиди и чIехи бедбахтвал. Ада кхьизва: “И алахьай, цавар­ те­жер кьван вили ва кьакьан тир, я Ал­­пан дагъдин, я МуркIадин дагъ­дин­, я Гетин, я КIелет, я Яру, я амай са кукIушдин кьилелни цифедин са гъабни алачир, цава рагъ ргазвай и юкъуз вири дереда садлагьана дагълар чкIай хьтин, цIай­лапанар ягъай хьтин къати, хци ванер гьатна. Ванер­ къвез-къвез хци ва къати жезвай. Хуьруьк, вичик хуькуьрай чIи­жерин куьнуьдик хьиз, къал акатна. Инсанрин кIере­тIар сифте чпин магьлейрин майданрал, кимерал чIугуна кIватI жезвай. Хуьре чIехи къурху гьат­навай. Инсанар и чIехи сирдин, зурба, хаф ягъиз тадай хьтин ванцин вилик вучдатIа течиз амай. Агъа­да авай Варарин магьледин <…> ре­­кьяй тIуз са кIеретI дишегьлийри, гъвечIи аялрин гъилерни кьуна, лап бицIи­бур кIуларал алаз, мискIин галайвал чукурзавай. Папари, звериз-звериз, са гъилив мет гатаз, гьараяр­завай: “Цавар уьцIезва! Къванер ават­зава! Я Аллагь, вакай чара!” Кьа­­кьан вили цавар, чилел гуя са затIни тежезвайди хьиз, киснавай, алахьнавай, абуруз са къайгъуни ава­чир. За жув рикI хуруда чкадилай юзанвайди хьиз гьиссна <…> Чаз Ингьар муаллимдивай тедбир кIанзавай <…>Виридан вилера кичI авай. Гьарда, теспача яз, вичи-вичик­, я патав гвайдаз са вуч ятIани лугьуз­вай. Анжах бицIи аялар, ди­дей­­рин кIва­черив игисна, киснавай. Сад­ни шезвачир <…> Эхир чIе­хи йи­­сара авай са итимди, хъел кваз, Ингьар муаллим, къуьнерилай кьуна, зурзурна: “Лагь тIун са гаф, я лацу пере­мар алайди? Ина вуч жезвайди я? Вуна кIелай ктабри вуч лугьуз­ва?”

Им ЧIехи вацIуз атанвай сел тир. Лезгистанда, адет яз, жедай селлерикай вичин вахтунда урусрин гьикаятчи А.Бестужев-Марлинскийди вичиз тешпигь авачир жуьреда, лап хъсандиз кхьенай. Инсанрин чанда сурун фул твадай тIебиатдин зурба вакъиайри абурун акьул квадарда, арада кичIевилин велвела твада, нагьахъ гьерекатар авуниз маж­бурда. ТIебиатдин архайинвал ва я къалабулух къерехдихъ амукьуй, руьгь­дин къулайвал тахьайла, инсандикай  я  гьайван  жеда,  яни  ам эхиз тежер азабри те­леф­да. Винидихъ къалурнавай ши­килдай аквазвайвал, инсан пара за­йиф я, ам регьятдаказ къадакьрай акъудиз же­да, иллаки кьуд пата гьахъ­сузвал, чалкечирвал, къа­чагъ­­вал ва угъривал пайда хьайила. Ихьтин чIуру гьалдиз рехъ тагун­ патал тек са тедбир ава: сиясат эдеб авайди хьун лазим я. Арбен Къардашан эсерда лагьайтIа, эдеб авачир, ахлакьдивай яргъа тир сиясатдин девир къалурнава. А девир­ эсердин иштиракчийрин ацукьун-къарагъунай, лу­гьуз­вай гафарай, ийизвай крарай, фикиррай ва майилрай хъсандаказ аквазва. “Инжилда” (Матфей, 21:42-44) кхьенвайвал, устIарри кьабул тавур къванцикай пипIен къван хьана, а къванцел аватайди, вичел хер-кьацI хьан­­ваз, кукIвар жеда; гьидан винел а къван аватайтIа, гьам адан кIаник эзмиш жеда.

V

“ВачIе-хваяр” романда, Шуаялай гъейри, вичел фикир желбдай мад са игит ава. Ам кьве жуьре кьа-тIуз жедай гьикаятчидин вичин къамат я. Эсерда жезвай вакъиаяр ма­са касдин кхьинар яз къалурна­ва­тIани, абурун бинеда гьа касдин (Ан­тер Мазанов) уьмуьрда хьайи крар ваъ, гьакъикъи гьикаятчидин уьмуьрдин рехъ я — гъвечIи чIава­лай­ гатIунна, чIехи итим жедалди. Ихьтин мягькем бинеди и эсердикайни еке метлеб авай ктаб ийизва. КIелдайбурун вилерикай лезги хуьре яшамиш жезвай са гададин шикил карагзава. Ам вичин бадедин назардик кваз чIехи жезвай, вичин гъвечIи къайгъуяр-хажалатар авай адетдин аял я. Магьледа адахъ дус­тарни ава, вичиз акси тир таярни. Ам вич хуькуькьдайди туширтIа­ни, ада хуьруьн са бязи гадайрин лапIашарни акьаз жедай. Гьа икI, гагь гъвечIи-гъвечIи гъалибвилер, гагь залан магълубвал къазанмишиз, ада чкадин адетрин бинедаллаз тербия къачузвай. Бине гьакъи­къат ятIани, а гьакъикъат, гьелбетда, тIимил кьван иер авунва, гьа идалди къаматдин метлеблувални кьакьан дережадиз акъуднава.

Гьикаятчиди вичин уьмуьрдин вакъиайрикай садбуруз тIимил, муькуьбуруз гзаф фикир гузва, сад­бур вил хкIадайвал экъисна къа­лурза­ва, муькуьбурун винел пад са жизви кIевзава, садбурукай гегьеншдаказ рахазва, муькуьбурулай фад элячIна физва. И гьал ярат­мишунин са рехъ, са тегьер я ва и рекьи гьика­ятчидин устадвилин дережадин шагьидвалзава. Ада я вичин аялвилин чIаван тариф ийизвач, я къагьриманвилин тав язавач. Ам, къажгъанрин кIанер атIуз, абурукай далдамар туькIуь­риз алахънавай, рикIе затI авачир дуьзена аял я. Ам фад эсер жедай, назик рикI авайбурукай тир. Гьавиляй я жеди ада мектебдиз сифте яз фейи юкъуз авур фикирар: “Ги­ла гьар юкъуз сятералди икI, какайрал алай верч хьиз, ацукьна кьиле фидайди туш <…> Гишин хьайила, ина фу гудайди жагъидайди яни?” Гьелбетда, гьикаятчиди вичин уьмуьр гьа авайвал кIелдай­бурун вилик ахъайзавач ва эдебиятдин эсерда акI авун дуьзни туш. РикIел хкунрин ктаб маса затI я, гьакI тирвиляй Арбен Къардашан и роман адан уьмуьрдикай туш. Уьмуьрдин са бязи вакъиаяр ада яшайишдин гьаларикай вичин фикир аян авун патал рикIел хкизва, дуьньядиз килигунин тегьер малумарзава.

Садра Байрона ихьтин ихтилат авунай: “Бязибур зи кхьинрай аквазвай рикIи рикI недай пашманвилел аламат жезва, бязибур зи хсуси шадвили мягьтел ийизва. Са межлисда зун лап шад гьалда авай­­ла, за жуван папаз лагьана: “Вирибуру зун акьалтIай сефил кас яз гьисабзава. Гила аквазвани ваз икI лугьун дуьз туширди?”. Папа жаваб хгана: “Ваъ, акI туш, рикIин къене вун вири инсанрилай лап сефилди я, иллаки винелай шад яз аквазватIани”. Арбен Къардашни винелай секин, хуш рикI авайди яз аквазватIани, адан руьгь архайин туширди “ВачIе-хваяр” романди тестикьарзава. Гьикаят­чи гзаф нарагьат я, ада хьайи кьван крар вири мукьувай кьабулзава, гьа икI гьикаятчидин къамат туькIуьр­зава ва ам эсердин кьилин иштиракчийрикай сад жезва. Гьикаятчиди вакъиайрикай галай-галайвал ихтилатзава ва вични ана жезвай рахунрик экечIзава. Им чи милли эдебият­да гьалтзавай цIийи гьал я.

Халкьарин кьисметда лап чIе­хи чка кьазвай са бязи вакъиайриз гьикаятчиди акьалтIай къимет гузва. Ада са чкадал, кьасухдай хьиз, Л.Толстоян “Дяве ва ислягьвал” романдин тIвар кьазва. Мумкин я идахъ тайин са себеб аваз хьун. Амма чна маса кIвалах вилив хуьз­ва. Л.Толстоя, гьикаятчиди хьиз, На­полеона Урусатдал гьужум авун гьикI кьабулнатIа, гьадаз фикир гун. Ада вичин романда кхьизва: “Июндин цIикьвед лагьай юкъуз рагъ­акIи­дай патан Европадин къуватар Урусатдин сергьятдилай элячIна ва дяве башламишна, яни инсандин акьулдизни инсанвилин тIебиатдиз акси тир вакъиа хьана”. Малум тирвал, Л.Толстой вичин эсердин иштиракчийрин кIеретIдик квачир ва ана къалурнавай вакъиайрикни акахьнавачир, амма Наполеонан гьужумдиз ада винидихъ къалурнавай къимет гана. Ихьтин ихтияр “ВачIе-хваяр” романдин гьикаятчидини вичиз талукьарнава. Ана ихтилат физвай вакъиа Советрин гьукумат чукIун ва лезги халкь кьве па­тахъ пай хьун я. Ингье гьикаятчидин къимет: “Вич чкIида лагьана садан фикирдизни текъведай чIехи уьлкве — Советрин Союз чкIанай <…> Инсанри уьлкве чкIида лагьана фикирзавачир, я и кар абуруз кIан­ни ийизвачир жеди, абуруз чкIа­на кIанзавайди уьлкведин къурулуш тир <…> Кьулан ва­цIун эрчIи пата цIийи гьукумат арадал атанвай. Къадим, дерин дувуларни тарих авай лезги халкьдин са пай, чIехи пай, гьаник акатнавай, амай пайни Урусатдиз хьанвай. Им халкь гьакI кьве патал пай хьун тушир, им чан алай затI кьве патахъ са турунивди атIанва лагьай чIал тир”. Ихьтин гегьенш ва акьалтIай къимет гун гьикаятчидиз кутугнава, вучиз ла­гьай­тIа, ам романдин кьилин иштиракчийрикай сад я ва адаз ана жезвай вакъиайрин мана-метлеб къеняй аквазва, абурун пунар гьинай экъечIна гьи патахъ физва­тIа, гьам чизва. Муькуь патахъай, ганвай и къимет са кьадар вахт алатайдалай кьулухъ ваъ, гьа вакъиаяр кьиле физвай, яни Советрин гьукумат чкIизвай чIав тир. Бакуда яна кьейи алимни гьукумат чукIунин, халкьарин ва чара-чара инсанрин кьилел атай мусибатдин чIехивал къалурзавай лишанрикай сад тир.

Лугьуз жеда, Шуаян ва гьикаятчидин къаматри, сад муькуьдав кIе­­ви алакъада аваз, эсердин битаввал тестикьарзава. Чна инал “Ва­чIе-хваяр” романдикай лагьанвайбур умуми фикирар я. И эсер, адахъ тIимил ва я пара ягъалмишвилерни гъалатIар кватIани, чи милли эдебиятда вичиз кутугай чка кьадайбурукай я ва адакай гьикьван па­ра рахун-луькIуьн хьайитIа, гьа­кьван­ хъсан я. Гьелбетда, вири къиметар сад хьтинбур жедайди туш. Бязибуруз анжах зайиф чкаяр акун мумкин я, муькуьбуруз — анжах къу­­­­­­ватлу чкаяр. Ихьтин гьалара кьи­­­­лин месэла, и эсерди чи эдебиятдиз гъанвай цIийивилер квадар тавуна, абурук квай кьеж хуьн ва, жез хьайитIа, эсердин асул фикир, ана авай майилар давамарун я.

Ризван  Ризванов