ФЕЛЬЕТОН

Хуьруьн кавха Сункъули, налугъар кIватI жезвач лугьуз,  “гатун” тавур совещание районда хьанач жеди… “Налугъар авач-къуллу­гъарни авач”, жаваб гузвай адаз, тIалабиз фейилани, чIехибуру. “Ви хуьре вири пенсионерар, инвалидар, “кардик квачирбур” хьанва. Райбюджетдин са пай гьа “кардик квачирбуруз”, посо­бие яз, гуниз акъатзава. Депутатарни вахъ па­ра ава. Ни­кIер-чилерни, кIвалерни гзаф ава… Доху­­тIар?.. Куьрелди, Сункъули Пункъулиевич, жу­вазни, чазни пул къведай рекьер жагъура. Фикир­ це хъсандаказ, гьинай экв, рехъ акъатдатIа…”

Хтана, ацукьна кIвале, агална рак-дакIарни, алахъна агьалийривай налугъар къачудай цIийи рекьер-хуьлер жагъуриз.

Куьмекдиз Сункъулиди вичин кьилин бухгалтердиз, гьамни — кIвале  аялрин диде Первер­дигар — ханумазни эверна. Гьикьван лагьайтIа­ни, адаз хуьруьн итимрини, папарини вуч ийизва­тIа, ни гьикI кьил хуьзватIа, хъсандиз чизвай. Сад-вад юкъуз мектебдани кIвалахайди я, гьиса­бунрин муаллимвиле. Мажиб гъвечIи яз, экъечI­на ам, фена алвериз. Инай къачуна, анал хгана. Месела, ицIи какаяр къачуна, ргана, маса  хгана — цIудал цIуд манат кьил хтана… Къачуна верчер, тукIуна, ргана, чрана, маса хгана-вишел виш манат кьил вахчуна… Аялризни датIана вечрен шурпа гана…

— Эхь, кьил хуьдай рекьер авайди я, — лагьана ада вичин амледин папаз, 5000 манатдихъ мектебда кIвалахун давамарзавай Гьуьруьзатаз. — Гадара мектеб, кьин тавурди, алад базардиз – недайдини жеда ваз, алукIдайдини. Мектебда кIвалахун авамвал я…

Дугъриданни, адан итим Сункъулини са вахтара саларбан хьайиди тир. Сал кутуна, келемар­ цана, муьштерияр акъат тийиз, хьайи бегьерар ктIиз, кIамариз гадарна. Эхирни, машин жа­гъур­на, фена базардиз, хуьре духан ачухна. Хкиз, ужуз ички багьаз маса хгана — хьана пул! Варлувилин кан акатайвалди, хуьруьн кавхавал къачуна. Вири депутатар — жуванбур, жув — райондин­ чIехидан амадаг. “За сад кIула кьада — зун виридан кIула жеда!” — тикрардай Сункъулиди.

Амма гила налугъар кIватIун четин хьанва. Я нехир амач хуьре, я нехирбан, я суьруьяр. КIек-верч хуьдайбурни тIимил хьанва. Цан ерли хцазмач, векь язамач, хеб-цIегь хуьзмач. Багълар хи­ритIна…

Гьа и арада Сункъулидиз телевизордай ван хьана: бес чи чIехи депутатри налугъар кIватIу­нин цIийи рекьер веревирдзава. “Чеб-чпиз машгъулбуру къазанжияр къачузва, анжах садани я гьахъ-гьисаб ийизвач, я налугъар гузвач… Миллионралди инсанар, чеб-чпиз машгъулбур, кIва­лах тийизвайбурун жергейра ава, пособиярни къачузва. Гьинай къведа бюджетриз ахьтин пулар? Гьинай къведа пенсионерриз пенсияр? Бюджетникриз — мажибар?..”

Сункъули Первердигарахъ элкъвена: “Дугъриданни, гьахълу гафар я. Са чи хуьре шумуд  пенсионер, шумуд депутат, шумуд артист, муал­лим, бухгалтерар — шей гьасил тийизвайбур ава­тIа килиг. Шумуд кас биржада акъвазнава… Яшамиш вири жезва. Квелди кьил хуьзва?

Нехир хуьзмачтIани, нек хъвазва; хипер хуьзмач — як незва; верчер амач — какаяр ава эхир??? Аламат я, чIехи депутатрин кьилиз фикир атанва, и хуьре авай чи кьилиз?.. Дикъет це кван, Первердигар. Чи агьалияр квел машгъул я? Ни гьикI къазанмишзава?”

— Итим, вун, дугъриданни, сун Къули хьиз рахазва. Бес са пенсиядални и  вуна гьисабзавай пособийрал кьил хуьз жезвайди яни? Базардик квайди я вири, кардик… Ваз таквадай рекьерай пулар гъизвайди я вирида.

— Месела, гьикI?

— ГьакI! Зун ви бух яни? За кIвале гуьлуьт — муьлуьтни хразва. Гьар шегьердиз фейила, ина герек пек-лекни, къаб-тIурни хкизва. Ана къачуз, ина хгузва… Вуна садра рикIел хкваш, вун гьикI девлетлу хьайиди ятIа. Гила ингье хуьруьн сагьиб я. Вири ви гъилиз килигзава…

— Я руш, “самозанятость”  вуч я? Гьа кардилай  налугъ къачу лугьузва. Заз а  гаф словарра къекъвейлани жагъанач.

— Ажайиб кас я вун, Сункъули. “Самоза­нятость”  ваз чидай гзаф гафарин къурулуш, яни туь­­кIуьр хьун авайди я. Вун тIимил-шимил урус чIа­лакай хабар авайди я хьи. На ви кIваляй гьи­кьван “самогон” маса гана? “Само” — вич-вичиз, “гон”, — “гоним”, — яни хкудун (чIугун). Самогон ви хуьре гилани хъсандиз ише физва. Налугъ гуз­ва­­ни?­

— Валлагь, дуьз суал я. Ява-яваш зи кьили ванзава. Гаф авайбур туш чи депутатар! Абуру фад вучиз кьатIаначтIа и кар?

— Вун садра секин хьухь, тади ийимир, заз яб це. “Самогондилай” “самозаготовка” гъвечIи гаф туш. Самогон хкуддай хам-мал жува кIватIза­вай­ди я: ичер, хутар, чумалар — вуч хьайитIани. Чна хъуь­тIуьн суьрсет гата амаз  гьазурзавани? Месе­ла, цик квай афни-памидур, келем-картуф, къах-мах?.. Къимет авайбур я чебни. Налугьар гузвани?­

Яваш садра. Мад авайди я “само” квай гафар: “самообслуживание”, “самооборона”, “самоуправление”, “самозащита”, “самосвал”.

— КIвал къени хьайиди, ваз чидай кьван вуч я! Куьрелди, ваз лугьуз кIанзава, и чи хуьре вуна лугьузвай “самояр” вири ава?

— Са чи ваъ, виринра а “самояр” ава. Чи государство вич “самоопределение” гафунин нетижа я. ХкечIна виридакай, — вичи-вич идара ийизва. Ада чазни гьар са чкада “самоуправленидал”, яни жув-жуван крарал элячI лугьузва. Аквазвани, ваз гьикьван ихтиярар ганватIа? Вун — ви хуьруьн хан! Кьиле твах жув ханди хьиз! Зунни — ви ханум!

— Я залумдин руш, хан ятIани, налугъар кIватIа лугьузва. Нивай? ГьикI?

— За лугьузва, вун гъавурда акьазвач. “Само­обман” лугьудай гафни авайди я. Жува-жув алдатмишун. Вуна вун алдатмишзавайди аквазва заз. “Самоуправстводал” элячIна кIанда! Самоуправстводи хандиз вири рекьер ачухда. Гуниз мажбурна кIанда вирибур хушунин налугъар!

— Хушунин?!

— Бес гьикI? Ни вуч гьасилзаватIа, гьар садаз чида. Хушуналди налугърин учетда акъвазна, декларация туькIуьрна, налугъ гуниз мажбурна кIанда. Аквада ваз – “самоокупаемость” хьана! Ви харжияр вири хкведа!

— Вун, дугъриданни, Аллагьди бухгалтер, гила лугьузвайвал, менеджер яз халкьнавайди я. “Самоокупаемость” гафни заз икьван гагьда ван хьайиди тушир. Жуван харжияр жува арадал хкун?..

— Хуьруьн харжияр хуьруь хкин — ван хьухь ваз. Хуьруьз герек вири харжияр хуьруьнбурувай къачу лугьузва ваз.

— И чи кьуьзуьбурувайни набудривай?

— Абур ваз я кьуьзуьбурни набудар. Чеб-чпиз абур вири “самозанятый” инсанар я. Месела, буьркьуь я лугьузвай Инжи къари аку-ада гьар юкъуз кьве жуьт гуьлуьтар хразва. Адан къунши япарал залан Арафат аку-ада гатузни, хъуьтIуьз­ни кIвале кулар хразва. Базардин рекьевайди я датIана адан паб. Са кIвач квачир Гьажимурад аку-ада тенбек цана, маса гузвайди я. Вири гьи­сабайтIа, яргъи цIил жеда. Вирибур “самозанятыяр”, яни налугъ гуниз къабилбур я. ГьакI авур­тIа, чаз налугъарни кIани  кьван жеда, къуллу­гъар­ни…

— “Самообман” тушни, я паб, ам?

— “Самообман” ваъ — “самообложение”, яни жува-жуваз къулайвилер авун патал налугъ гун — хуш налугъ…

— Паб, вуна лугьузвайвал, и чи хуьре, чи агьа­лийрал — ажузбурални ялгъузбурал, чеб-чпиз са жуьре яшамиш жезвай ксарал, дарманрихъ гудай пул гвачирбурал налугъар вегьейтIа, зи кар “самоотреченидалди” куьтягь жедачни?

— Самоотречение? — гьарайна папа.

— Вун дили хьанвани, жува-жуван девлетрилайни къулайвилерилай гъил къачуз?

— Гьа кардиз мажбур жеда зун, паб. Ви ханум­вални “самообслуживанида” куьтягь жеда… Ма­сакIа зун “цIийи налугърин” гъавурда  акьазвач… И карди “самодур”, “самосуд” гафарни рикIел гъизва… Герек яни акьван чкадал атун?..

Мерд Али