Мукьвара Н. Ибрагьимован «Уламрай яна, — гъете­рихъди»­ ктаб чапдай акъатна. Адан кьилин игит государстводин, пар­тиядин ва жемиятдин деятель Зара Латифова я. Ктаб кIелдайбуру хъсандиз кьабулна. Идан гьакъиндай абуру газетдиз чпин фикирарни кхьена. Къе чна а ктабдай чIукар гузва.

Дуьньядин вири динри инсанривай истемишзавай ерияр ава. Абурук къвалав гвайдаз хъсанвал авунни, куьмек гунни ква. Ктабда игитдин инсанвилин и ери хейлин мисалралди къалурнава.

Литотдел

_____________________________

КIвалер жедайди тушир

Мегьарамдхуьруьн райондин центр чIе­хи жезвай. Образованидин, медицинадин, хуьруьн майишатдин хилериз вузар куьтягьнавай пешекарар рекье твазвай. Чкадал жегьил хизанарни пайда жезвай. Гзафбуруз кIвалер эцигдай чилин участокар кIанзавай. Амма саки вири чилер хуьруьн  майишатдин­ фондуник акатзавай районда ахьтин мумкинвал авачир. ЯтIани райисполкомдиз арзаяр гузвайбур кими жезвачир. Са чара­ акуна кIанзавай. Фикир-хиял, меслятар авурла, инсанри виликдай самолетар ацукьардай аэродромдин майдан рикIел гъана. Самолетар хквен тийиз хейлин вахт хьанвай. Майданни векьер-кьалари, рагъвари, кул-кусри кьунвай. Райкомдин 1-секретардиз ихтилат авурла, ада «аэдромдин иеси Баку я» лагьана.

Дугъриданни, гьакI тир. Зара Латифова пудра Бакудиз фена, талукь регьберрихъ галаз гуьруьшмиш хьана. Эхирни, кьуд лагьай сеферда ам кIвалах туькIуьрна хтана ва, гежел тевгьена, ада майдандин чил кIвалер эцигдай участокар патал чара авунин гьакъиндай къарар акъудна. ЦIудралди пешекарриз, Мегьарамдхуьруьн агьалийриз участокар чара авуна. Анлай инихъ 45 йис алатнаватIани, инсанри райисполкомдин председатель рикIел хкизва ва эзберзава: «Зара Агьмадовна тахьанайтIа, чаз я чилни, я кIвалерни жедайди тушир».

Шехьдай чкадал гъизва

Пишкешар гудайбур хьиз, истемишунар ийидайбурни, чпин хизанрин месэлаяр гьялиз куьмек це лугьудайбурни авай. Идаз талукь са шумуд мисал гъиз кIанзава.

Са юкъуз Латифовадиз КПСС-дин обкомдин 2-секретарь Виктор Коробейникова вичин патав эверда ва наразивилелди лугьуда:

— Юлдаш Латифова, вуна инсанар шехьдай чкадал вучиз гъизвайди я? Ам гьи жуьредин регьбервал гун я? Валай арзаяр ийиз­ва, вуна гуьллеламишдай саягъда пешекарар цлав акъвазарзавалда. Ихьтин крариз гьикI лугьуз жеда?

— Гьелбетда, абур хъсан крар туш, амма за халис зегьметчияр, михьивилелди, гьакъисагъвилелди зегьмет чIугвазвай са касни цларив акъвазарайди, шехьдай кьван чкадал гъайиди туш. Куьне чавай планар ацIурун, дуьзвилелди кIвалахун, чи агьалияр патал жуьреба-жуьре ва виниз тир еридин суьрсет акъудун истемишзавани? Зани жуван министерстводиз талукь коллективривай гьа жуьреда истемишзава.

Зара ихтилат никай физватIа, гъавурда акьунвай. Булочно-кондитерский комбинатдин директор Таисия Карабутовади вичин гъилик квай маса пешекарарни галаз чинебан суьрсет акъудзавай ва ам чинеба маса гузвай. Идалди, яни са пай шейэр чуьнуьхуналди, кар алай продукциядин ери агъузарзавай. Адаз са шумудра ихьтин ламатI крар акъвазара лагьанай.

— Им ам цлав акъвазарун, шехьдай чкадал гъун тушир эхир, — лагьана Заради 2-сек­ретардиз ва алава хъувуна. — Эгер ада вичин чинебан крар давамарайтIа, месэладал къайдаяр хуьдай органар машгъул хьун мумкин я.

— Хьана, хьана, Зара Агьмадовна, зун гъавурда гьатна, акьван чкадал къведайвал ийимир, зани адаз лугьуда. Вуч лагьайтIани, инсанрив регьимлувилелди эгечIна кIанда.

— Ам зи кIвалах авунин ва рафтарвилин са лишан я. Мадни регьимлу жез алахъда­ зун, — айгьамдин тах кваз хиве кьуна, эх­къечI­на кабинетдай Зара.

Маса сеферда адан патав ДАССР-дин Министррин Советдин Председателдин заместитель Василий Кумейко атана. Ада Махачкъаладин пивзаводдин директордик са артух хуькуьр тавун истемишна. Министрди адаз куьрелди лагьана: «Эгер ада дуьзвилелди кIвалахиз хьайитIа, адак садани хуькуьрдач. И кардин гьакъиндай ам гъавурда тур».

Гележег тайинарна

Хъсан, кар алакьдай устIар алай чка гзафбуруз чир жеда. Адан устадвиликай, ба­жарагъдикай инсанри сада-садаз эзберзава, хабарзава эхир. Зара Агьмадовнади кIеве авай инсанриз куьмек гузвайдакай, ада вичин патав атай ксар хушвилелди кьабулзавайдакай, дерди туькIуьриз алахъзавай­дакай хабарар кьуд патахъ физвай. Хсуси месэлаяр гьялиз тежезвайбур адан кIва­лизни, кIвалахзавай идарадизни къведай.

Писатель Якьуб Яралиеван уьмуьрдин юлдаш Хадижат кIвализ атайла, Зара тажуб хьаначир. Абур чеб чпиз чизвай, ара-ара шегьерда гьалтзавай. Сифтегьан жузун-качузун куьтягь хьанмазди, ам шехьиз гатIунна. Заради ам секинарна ва адав тади квачиз вичин дерди ахъайиз туна. Малум хьайивал, яшайишдин гьалар хъсанзавач, рушар Гуьлнарани Динара кIвалахдик квач. Нивай куьмек тIалабдатIани чизвач.

Хадижат, умуд гана, рекье хтуна. Нети­жада вахариз садаз ктабрин туьквенда, муькуьдазни университетдин лабораторияда кIвалахар гьатна. Инсандин кьилел гьич фикирдани авачир дуьшуьшар къвезвайди я. Хадижатан руш судрик акатайлани, Зарадин куьмек герек атана.

Писателдин веледар четинвилерай акъат­на. Абуру чпини виликди физ, са куьн ятIани иесияр жез чалишмишвална. Заради абурун гележег тайинарна.  Къе Гуьлнара кар алакьдай бизнесмен, Динара госуниверситетдин доцент я. Ихьтин нетижадал, абурукай обществодиз  менфятлу инсанар хьунал Зара Агьмадовнади шадвалзава.

Безекрин туьквен

Махачкъаладин Буйнакский куьчеда къизилдин, гимишдин ва заргаррин шейэр маса гудай туьквен кардик квай. Советрин вахтунда меркезда ихьтин кьве туьквен тир авайди. Са юкъуз адан патав гьа туьквендин заведующий Мадина лугьудай дишегьли къведа. Умуми рахунар авурдалай гуьгъуьниз мугьманди вичин дердидикай лагьана.

— Зара Агьмадовна, зун куь патав куьмек кIанз атанвайди я. Ви патав къведалди зун маса чкайризни фена, амма зи гъавурда акьур кас хьанач. Куьнни чи туьквендиз атайди я. Къизилдин, гимишдин безекар авай чка я. Анжах къаравулар авач чаз. ЧIуру фикир авай садалай регьятдиз туьквендиз гьахьиз ва багьа вири шейэр чуьнуьхиз алакьда. Пака ихьтин кар тахьун патал чи туьквен хуьдай къаравулар кардик кутуртIа жедачни?

— Са рахунни алач, къаравулар герек я, — лагьана Заради. — Къизилдин, гимишдин шейэрал нин хьайитIани темягь фидайди я. Угъриярни гьеле чинра куьтягь хьанвач. Зун ви гъавурда гьатна, килигда ваз гьихьтин куьмек гуз жедатIа.

Пакадин юкъуз З. Латифовади ДАССР-дин МВД-дин министр Мегьамед Абдуразакьоваз зенг авуна, ам месэладин гъавур­да туна. Ада вич килигда лагьана. Сад-кьве югъ алатайла, зенг авуна ва къизилрин туьквен юкъузни, йифизни хуьдай къаравулар тайинарнавайдакай хабар гана.

Кар, геже гьат тавуна, туькIуьнал министрди шадвална. Са шумуд йикъалай Мадина мад ахкъатна. Сагърай лугьуз. И хуш гафарилай гъейри, адав пишкешни гвай.

— Зара Агьмадовна, зун квелай пара рази я. За икьван фад зи дерди туькIуьдайдакай фикирначир. Куьн пара сагърай. Ада гъве­чIи сумкадай тупIал акъудна. — Зара Агьма­довна, им пара гуьзел ва чинра авачир хьтин тупIал я. За виликамаз чирнавай, вун пишкешар, ришветар къачузвай кас туш. И тупIал михьи рикIелди ваз багъишзава за. Маса са фикирни ийимир.

— Куьне дуьз лагьана, ришветар къачун заз хас кар туш. ГьакI хьайила, тупIал жуван сумкада хтур. Вуна, атана, сагърай лугьунални зун рази я. Кьилинди, гила ви туьквен угърийрикай хуьда. Хъфена, секиндиз кIвалах ая.

Мадина министр мадни чIалал гъиз алахъна, амма адак гаф акат тавурла,  вичин багьа пишкеш къачун тавур дишегьлидал мягьтел яз, кьил юзуриз, са жуьредин бейкефвал аваз кабинетдай эхкъечIна.

Кьилин дегустатор

Зара Латифовадин кIвалахдин тегьердикай, къилихрикай республикадин регьберриз хъсандиз чизвай. Гьавиляй адаз гьуьрметни ийизвай, адал жавабдар къуллугъарни ихтибарзавай.

Адетдин югъ тир. Зара Агьмадовна кIва­лахдин яцIа авай. Адаз Мегьамедали Мегьамедова зенг авуна ва вичин патав атун тIалабна. Кабинетдиз фена, стулдал гьеле ацукь тавунмаз, регьберди вичин наразивал къалурна.

— Зара Агьмадовна, мегер гьахьтин крар жедайди яни? Зун гьич ви гъавурда акьазвач.

— Гьихьтин крар, я Мегьамедали Мегьамедович?

— Зара Агьмадовна, ваз гьинай акур кар я, министрди, вичин гъилик квай идарайрай, карханайрай выписывать ийиз, пулдихъ шейэр, авайвал лагьайтIа, къенфетар маса къачуз?

— Акур кар туш, Мегьамедали Мегьамедович, залай маса жуьреда алакьдач. Я зун акI вердишни хьанвач.

— Ваъ, ваъ, мад заз вуна комбинатдай къенфетар маса къачузва лугьудай ванер тахьурай. Карханайрин регьберри вун гьамиша хъсан, цIийи, еридин къенфетралди таъминарун лазим я. Вучиз лагьайтIа, вун вири карханайрин кьилин дегустатор я ва ваз гьина гьихьтин суьрсет акъудзаватIа, чир хьун лазим я, чи туьквенриз ерисуз суьрсет акъат тийидайвал. Гила на заз куь карханайра кьиле тухузвай цIийивилерикай суьгьбет ая, — хъвер кваз алава хъувуна рес­публикадин регьберди.

Хизандин патай

Зара Латифовади КПСС-дин Дагъустандин обкомда кIвалахзавай. А вахтунда обкомдин къуллугъчияр, министерствойрин, ве­домствойрин регьберар шегьерриз, районриз, зегьметчи коллективриз фидай, анра политйикъар тухудай. Нубатдин сеферда Зара Кубачидин художественный шейэрин комбинатдиз мугьман хьана. УстIаррихъ, заргаррихъ, абурун ученикрихъ галаз суьгьбетна, абурун дердияр чирна ва партиядин къараррикай, истемишунрикай ихтилатна. Гуьруьш­миш хьун пара хушвилелди, менфятлувилелди кьиле фена. Гуьруьшда партиядин райкомдин 1-секретардини иштиракзавай.

Политйикъан эхирдай комбинатдин заргар Алиева абур чпин кIвализ хутахна. Зарадиз зегьметчи, чпин кардал рикI алай инсанрихъ галаз рафтарвализ кIандайди тир. КIвалин иесийризни ам хуш хьанвай. Хъфидай чIавуз заргардин уьмуьрдин юлдашди мугьмандин патав гъвечIи багълама эцигна ва «им квез чи савкьат я» лагьана. Зара, багълама алайвал туна, къарагъна кIваляй экъечIна. Дишегьли, чукуриз-чукуриз, адан гуьгъуьниз атана.

— Я Зара вах, на чи савкьат кьабул вучиз авурди туш? И шейэр чи кIвалинбур я. Эгер на фикирзаватIа абур комбинатдай гъанвайбур я лагьана, ваъ, чи хизандин гъилерин безекар я. Вун чаз хуш хьайивиляй, михьи рикIелди пишкешзава.

— ТIалабзава, куьн закай инжиклу тахьун, — лагьана Латифовади  хушвилелди. — Квез аквазва хьи, я зи япарихъ, я зи тупIа­рихъ къизилдин шейэр галач. Зун абур гилигиз вердиш кас туш. Гьавиляй сагърай, завай абур къачуз жедач.

Машин вахчуда

Махачкъаладин фан заводда лап хъсан слесарь-наладчикди кIвалахзавай. Ана техника гьамиша пайгардик квай, планарни артухни алаз ацIурзавай. Фан маса заводра, техника себеб яз, кIвалах акъваззавай, пичера хейлин суьрсет кузвай, ерисуз фу акъудзавай.

Гьа слесарь-наладчик министрдин кабинетдиз акъатда. Зара Латифова инсанар атунихъ, абур кьабулунихъ галаз вердиш хьанвайди тир. Адан патав гьич чин тийидай инсанарни къведай. Чпин дердияр ва я наразивилер гваз.

— Зара Агьмадовна, заз «Жигули» авто­мобиль къачуз кIанзава. Базарда адан къимет 18 агъзур я. Захъ акьван пул авач. Хьа­найтIа, гьукуматдин къиметдай министерстводиз хквезвай машинрикай сад къачудай за, — лагьана слесарди.

— Хъсан я, — лагьана министрди, — анжах захъ са шартI ава.

— Лап кьве шартIни кьилиз акъудиз гьазур я зун.

— Эгер вуна чи шегьердин фан маса заводрин техникани гьамиша кIвалахдайвал туькIуьриз, абурал ви гуьзчивал тухуз хьайи­­тIа, ваз машин жеда.

— Зун рази я, — лагьана, слесарь шаддиз хъфена.

Касди вичин гаф хвена. Ада фан вири заводрал кьил чIугуна, герек вири серенжемар кьабулна ва техникади, акъвазунар авачиз, зиянар тагуз кIвалахна. Зара Агьмадовнадик йифен сменайра кIвалахзавай карханайриз, цехриз фидай, технологийрал амална кIвалахзавани, авачни чирдай хесет квайди тир. Адаз акуна, фан заводрин техника къайдадик ква. Пуд-кьуд вацралай министерстводин фондуниз «Жигули» машинар хтана ва абурукай сад слесардиз гана. Касдин шадвилихъ кьадар авачир. Ам вичин шадвал пайиз министрдин патав атана. Жибиндай акъудна, ада столдал са вуч ятIани квай чар эцигна.

— Зара Агьмадовна, Куьне заз гьич багъридини тийидай хьтин хъсанвал авуна…

— Вахчу кван садра, адахъ жуван хизандиз герек шейэр маса къачу.

Слесарь, мад вуч ийидатIа чин тийиз, акъвазна.

— Хъвач, хъвач, тахьайтIа, за вавай машин вахчуда.

— ИкI яшамиш хьун чи рагьметлу Агьмад дахдин тербия тир, — лугьузва З. Латифовади. — Пуд районда прокурорвиле кIвалахай дахдикай гуьгъуьнай рахадай, ада ришветар къачуна, гьахъсуз инсандик тахсир кутуна лугьудай кас хьайиди туш. Ада чунни гьакI вердишарна. Жуван гьалалдин зегьметдин ризкьидалди яшамиш жез. Алакьиз хьайитIа, инсандиз анжах рикIин михьивилелди куьмек ийиз.

Хъсанвал уьмуьрдин къайда яз гьисабнавай и дишегьлиди гилани вичин къилих дегишарнавач.

Нариман  Ибрагьимов