Октябрдин вацран эхирра Дагъустанда коронавирусдин азардикди кьейи ксарин кьадар садлагьана (сифтегьан гьафтейра -19, эхиримжи гьафтеда 50 кас) гзаф хьана. Антирейтингда 1-чкадал Махачкъала ала. Гуьгъуьнални — Каспийск, Дербент, Къизляр шегьерар. Коронавирусдикди инсанар тIимил азарлу хьанвай чкайрик Бежтадин участок (36 кас), Докъузпара (41 кас) ва ЧIарода (41 кас) районар акатзава. ЦIунти районда 47 касдик коронавирус акатнава. Ихьтин гьалар фикирда кьуналди, Дагъустандин Кьилин везифаяр вахтуналди тамамарзавай Сергей Меликова маскаяр алукIунин, чпин яшар 65 йисалай алатнавай агьалияр патал 3-ноябрдилай 16-ноябрдалди жува-жув сергьятламишунин (самоизоляция) къайдаяр кардик кутунва. Къурху кутазвай гьаларихъ галаз хъсан хабарарни гуз кIанзава. ГьикI хьи, къенин суьгьбет коронавирусдикай сагъардай дарман арадал гъанвайди субутзавай чи ватандашдикай я. Са тIимил вахт идалай вилик чаз и кардикай чир хьайила, чна адахъ галаз суьгьбетун кьетIна. Къе чна куьнни, газет кIелзавай играмибур, адахъ — Азерман Фикретович Сардаровахъ галаз — танишарзава…
— Авайвал лагьайтIа, зун инсандин беден адетдин тушир къайдайралди сагъарунал 14 йис тамам хьайидалай кьулухъ машгъул жезва, — ихтилатзава Азерман Сардарова. — Жув ва хизанар начагъ хьайила, абур векьер-кьаларикай арадал гъайи дарманралди завай сагъариз хьайила, зак мадни гьевес акатзавай. 1998-йисуз зи патав чкадин духтур куьмек тIалабиз атана, Усугъчайдин азарханада тамам са вацран вахтунда къенер физвай аял сагъариз тежезвайди лагьана. За тайинарай са витамин гуналди ва диета хуьналди аял кьве юкъуз сагъ хъхьана. Мукьва-кьилияр, къуни-къуншияр, дустар зи патав къвез, и ва я маса азардиз куьмекун тIалабиз хьана. За теклифзавай къайдайрикай абуруз яргъал тевгьена куьмек жезвайди аквазвай. Абурун чIехи пай лагьайтIа, азарханайра куьмек тахьайла, завай чара кIанзавайбур тир. Азарханада къаткана, лазим антибиотикар яна, амма регьятвал тахьай дуьшуьшар зи хизанда авай ксарин кьилелни атана. Зи кьатIунралди, духтурри мекьи хьунин себебди бедендин гьалар кIеве твазвайди, ам яргъалди сагъариз тежезвайдаз (хронический форма) элкъуьрзавайди, имни анжах са антибиотикралди сагъариз тежезвай тIавал тирди фикирда кьазвач. Ахьтин азарлуяр патал зун жуван къайдаяр ишлемишиз эгечIна: компрессрикай, массаждикай, тIавал авай чкадиз чим акъудуникай, эфирный ягълуйрикай, векьер-кьаларикай, гьар са кIвале авай недай-хъвадай затIарикай, специйрикай менфят къачузва.
Захъ инсандин бедендиз тади гузвай жуьреба-жуьре азарар сагъарзавай хейлин дарманар (къайдаяр) ава. Къенин юкъуз авайбурулай абур а кардалди тафаватлу жезва хьи, за арадал гъанвай дарманри инсандин иммунитет чIурзавач (адетдин дарманри хьиз, лугьурвал, са чкадиз куьмек гайитIа, муькуьдаз чIурука таъсирзавач), абуру хъсандиз куьмекзава, — алава хъийизва тIебибди.
— Духтурривай тамам 5 йисуз зи азар (хук алай чка пис тIазвай) неинки сагъариз, тIалар квевай ятIа сакIани кьил акъудиз, дуьз диагноз эцигиз тахьайла, зун халкьдин медицинадал мадни рикIивай машгъул жез башламишна. За жуван тIалдиз дарман жува жагъурун кьетIна. Эхирни, за тIалдай кьил акъудна. Гуьгъуьнлай чир хьайивал, мекьи хьун себеб яз арадал къвезвай и азарди дамарра ивидин къекъуьн явашарзавай, идани хук алай чкадиз тIалар язавай, — рикIел хкизва Азерман Сардарова.
ИкI, ада, халкьдин медицинадай вичиз авай чирвилерикай даях кьуналди, дамарра ивидин гьерекат хъсанардай (вичин таъсир горчичникриз ухшар авай) настойка арадал гъана. И дарман ишлемишунин нетижада яргъал йисара ам гьелек авур азардин тIалар атIана, ам сагъ хъхьана.
Халкьдин мисалда “Хер хьайиди хирен устад жеда” лугьуда. Вичин тIал-квалдай кьил акъудна, вич сагъариз алакьайдалай кьулухъ А.Сардарова гзафбуруз куьмекна ва и кар давамарзава. Вичин тежрибадай ада хейлин мисаларни гъана. Адан хва армияда авайла синуситдикди начагъ хьана. Тамам сагъ йисуз ам азарди гьелекна, гьатта Москвада, военный госпиталдани кьве сеферда къаткана, амма куьмек хьанач. Дербентдиз, кIвализ хтайла, бубади гьазурай дарманди (спрей) хва 5 юкъуз сагъарна. Гайморитди тади гузвай къуншидиз 7 юкъуз кьиле тухвай процедурайри куьмекна. Азерман Фикретовича суьгьбет авурвал, са сеферда ам вич ва хизанар тIуьр затIунилай зегьерламиш хьана. Медицинадин адетдин къайдайри нетижа ганач. И чIавуз ада ОРВИ сагъарун патал вичи гьазурнавай дармандикай менфят къачуна. Тамам зур сятдилай зегьерламиш хьунин кьилин лишанар квахьна. Гзафбуруз ада и ва я маса азардиз талукь яз медицинадин гьихьтин дарман ишлемишдатIа меслятзава. Амма и кар кьилиз акъудун патал ада вичин чирвилер дериндай хкажзава. Интернетдикай, ктабрикай менфят къачузва ва икI мад. Ингье и мукьварани, Москвада яшамиш жезвай чи са ватандашди адаз вич дамарра ивидин гьерекат гагь йигин жез, гагьни агъуз аватун себеб яз гьелек жезвайди, духтурривай куьмек гуз тежезвайди шикаятна. А.Сардарова адан тIалдиз дарман рекье туна. Ивидин гьерекат къайдадик кутадай дарманди гьакIни, кьил элкъуьниз, кьил тIа хьунизни куьмекзава.
Чи ватандашдин гафарай мадни малум хьайивал, къенин юкъуз ада арадал гъанвай дарманрин арада радикулит, ревматизм, артрит, артроз ва маса азарар сагъариз (костно-мышечный системадин) куьмекзавай, абурун тIалар алудзавай мазни ава.
Тамам са йисалайни артух вахтунда вири дуьньядик къалабулух кутунвай коронавирусдин азардикай сагъардай дарман арадал атуникай ада икI лагьана:
— 2019-йисуз за ОРВИ-дикай, гриппдикай, гьакIни нефес чIугвадай органрин азаррикай (гайморит, синусит…) сагъардай цIийи жуьредин дарман арадал гъана. Йисан эхирра вири дуьньядиз коронавирусдин тIугъвал чкIайла, за авай дармандик алава кухтунар авуна, адан гужлувал артухарна. И тIугъвалдай кьил акъудун, адан чIуру таъсир чирун патал кьиле тухвай ахтармишунри тестикьарайвал, коронавирусди инсандин беден зегьерламишзава. ИкI тирвиляй за беден зегьерламиш хьуникай михьдай дарманар ишлемишуниз, абурукай менфят къачуниз артух фикир гана. Гьа икI, алатай йисан эхирра коронавирусдикди азарлу хьанвай зун ва зи руш за гьазурнавай дарман ишлемишуналди сагъ хъхьана. Мадни заз а кардал фикир желб ийиз кIанзава хьи, за дарман натуральный компонентрикай арадал гъанва, ада, адетдин медицинадин дарманрилай тафаватлу яз, бедендиз чIурукIа таъсирзавач. Им за арадал гъанвай дармандин артуханвал яз гьисабзава.
Мадни малум хъхьайвал, гьа и дармандалди Азерман Сардарова вечрен какаяр тIуьнилай зегьерламиш хьанвай вичин рушни сагъарна.
— Дугъриданни, руш зегьерламиш хьанвайвилин сифтегьан лишанар пайда хьайивалди, хук ва ратар михьи авун патал за адаз, медицинада адет хьанвайвал, марганецдин зайиф раствор, активированный уголь, полисорб гана. Кьве юкъуз дегишвал тахьайла, за винидихъ суьгьбетнавай, вич гриппдикай, ОРВИ-дикай сагъарун патал ишлемишзавай дарман (20 грамм), вич хъваз регьят хьун патал сокдик (30 гр) какадарна гун кьетIна. Рушан гьал акваз-акваз хъсан хьана, — суьгьбетна ада.
Идалайни гъейри, Азерман Фикретовича тестикьарзавайвал, и дарманди грипп, ОРВИ, коронавирус, зегьерламиш хьунилай гъейри, гьакIни нефес чIугвадай органрин, ратарин садакай масадак акатдай азарарни сагъарзава, дамарар кIеви (закупорка) хьайилани, иви холестериндикай михьи ийизни куьмекзава. Са гафуналди, ам гегьеншдаказ ишлемишдай такьатдиз элкъвенва.
Амма… Инал кIелдайбуру суални гун мумкин я. Бес дарман арадал гъанвайла, адакай гегьеншдаказ вучиз менфят къачузвач?
И жигьетдай А.Сардарова ихьтин баян гана:
— За Россиядин здравоохраненидин министерстводиз, Дагъустан Республикадин Халкьдин Собранидин Председатель Хизри Шихсаидоваз дарман регистрация авунин карда куьмек гун патал чар рекье туна. Амма министерстводай хтай чарчяй абурухъ ихьтин дарман регистрация ийидай итиж авачирди ашкара жезва. Министерстводин векилрин гафарикай хкатзавайвал, и кар за жува, хсуси такьатрихъ авун лазим я. Амма, заз чизвайвал, жерягьриз чпин кIвалах анжах азарханадин кьилин духтурди разивал гуналди, ам БАД (биологически активный добавка) ва я дарман яз регистрация авуналди кьилиз акъуддай ихтияр ава. И кар, яни регистрация кьилиз акъудун патал, пулдин еке такьатар лазим жезва. Газетдикай менфят къачуналди, заз и карда куьмек гудай ксар-спонсорар майдандиз акъатнайтIа кIанзавай…
Азерман Фикретовичахъ галаз кьиле фейи суьгьбетдай мадни чир хьайивал, ам гзаф патарихъай вичихъ кьетIен бажарагъ авай кас я. Ам халкьдин медицинадилай гъейри, жуьреба-жуьре маса хилерални машгъул жезва. Адахъ электроэнергия гьасилуниз талукь ва цIудралди маса проектарни изобретенияр ава.
Рагнеда Рамалданова
