Чаз кхьизва
Зун «Лезги газетдин» 2021-йисан 30-сентябрдиз акъатай 39-нумрада Уллу-Гъетягърин хуьруьнви Надир Шихгьасанова чапнавай «Савадлувилин ишигъ гайибур» макъаладихъ галаз таниш хьана. Дугъриданни, Гьажи Тагъиев Азербайжанда виридалайни девлетлу ксарикай сад тир. Адахъ Бакуда нафтIадин чIехи мяденар, заводар, фабрикаяр ва маса карханаяр, Къуба, Хачмаз, Худат, Дивичи ва КцIар районра ичерин, чуьхверрин багълар, уьзуьмлухар авай. Гьа вахтунда Бакуда чи хуьруьнви жегьил, 18-20 йис хьанвай Сулейманов Абдуллатифни, са гъвечIи кIвалахрин кьил кьуна, яшамиш жезвай.
ГьикI ятIани, са сеферда ам рагьметлу Гьажи Тагъиевахъ галаз таниш жезва. Абдуллатиф Гьажи Тагъиеваз гзаф хуш жезва ва ада гада 1895-йисуз вичин харжуналди Египетдин университетдиз кIелиз ракъурзава. Университет акьалтIарна, 1890-йисуз Бакудиз хтай Абдуллатифакай Гьажи Тагъиеван куьмекдалди Бакуда урус пачагьдин векил жезва. 1922-йисаралди Абдуллатифа и къуллугъдал кIвалахзава ва ам Гьажи Тагъиевахъ галаз, стхаяр хьиз, хуш алакъайра жезва.
1951-йисуз зи 7 йис хьана. Зи баде Абдуллатифан мукьва-кьилийрикай тир. Гьаниз килигна, ам гьафтеда 1-2 сеферда чаз мугьман жедай ва ада гьамиша Гьажи Тагъиевакай гьар жуьредин суьгьбетардай, ам ада гзаф акьуллу, камаллу кас я лугьудай.
Гьажи Тагъиеваз Азербайжандин гзаф районра чилин мулкар авай, анра гьар жуьредин емишрин багълар арадал гъанвай. Хачмаз райондани адахъ гзаф еке майданра уьзуьмлухар авай. И чилерал гьамиша лезгийри — Ахцегь, Мегьарамдхуьруьн, Кьасумхуьруьн, Кьурагь ва маса районрай атанвай гзаф кьадар кесибри — кIвалахар тамамариз, мажибар къачузвай, чпин кьил хуьзвай.
1910-1918-йисара Ахцегь райондин Къучагърин хуьряйни са шумуд касди, Гьажи Тагъиеван уьзуьмлухра кIвалахиз, чпин кьил хуьз хьанай. Абдуллатиф бубади са юкъуз чи кIвализ атай чIавуз, вич шагьид хьайи кар я лугьуз, ихьтин са суьгьбет авунай.
Са юкъуз Гьажи Тагъиева вичиз лагьаналда: «Яда, Абдуллатиф, вуна а куь хуьруьнвияр гъавурда тур, заз и Хачмазда авай уьзуьмлухрин чиликай са 800 гектар пулсуздаказ куь хуьруьнвийриз гуз кIанзава. Къуй абуру чпиз кIвалер эциграй, багълар кутурай, яшамиш хьурай ва гьакIни зи уьзуьмлухрани кIвалахрай. ТахьайтIа, гьар йисан зулухъ ва гатфарихъ иниз къвез, кутугай шартIарани яшамиш тежез, абуруз лап четин жезва. Гьаниз килигна, къуй абур чпин кIвалера яшамиш хьурай».
Абдуллатиф бубади вич, Гьажи Тагъиевавай чил къачуна, халкьди чпиз кIвалер эцигунин меслятдал гзаф рази хьанай лугьудай. И меслятдикай вичи хуьруьнвийриз хабар гайила, абуру Гьажи Тагъиеваз гзаф алхишарнай. Гьа икI, Гьажи Тагъиева 800 гектар чил 1918-йисуз къучагъвийрив вугана. Сифте са 10-15 касди кIвалер эцигиз башламишна, ахпа гьар юкъуз ихьтинбурун кьадар артух жез хьана.
Абдуллатиф буба гзаф зурба алим тир. Адаз араб чIал, лезги чIал хьиз, хъсандиз чидай. Гьаниз килигна, 1900-йисалай башламишна, 1922-йисалди Бакуда Россиядин пачагьдин векилвиле кIвалахай Сулейманов Абдуллатиф, вичин туьквенарни, кIвалерни маса гуз тахьана, Бакуда туна, хуьруьз хтанай. Ам гьукуматдин цIийи къурулушдикай катна. 1951-йисуз 105-йисан яшда авай ам чи вини дагъда авай Къучагърин хуьре рагьметдиз фена.
Рагьметлу Гьажи Тагъиева гайи чилел Азербайжандин Хачмаз районда алай вахтунда къучагъвийриз гзаф еке девлетлу хуьрер арадал атанва. Ина 450 майишатди зегьмет чIугвазва, гьар са хизандихъ 3-5 гектардив агакьна бегьер гудай пIинийрин багълар ава, гьар са кIвали, чпин багъларин пIинияр маса гана, хейлин пулар къазанмишзава. Ина гьар са кIвалихъ са шумуд машин, тракторар ава. Са гафуналди, рагьметлу Гьажи Тагъиеван куьмекдалди чи къучагъвийриз къе Азербайжандин Хачмаз районда шегьердиз ухшар, кьуд пата гьар жуьредин емишри кьунвай гуьзел багълар авай девлетлу хуьр арадал атанва. Им чи вири къучагъвийрин алхиш я — къуй Гьажи Тагъиеваз Аллагьди рагьметрай, вичиз Женнет кьисмет хьурай.
Абдуллатиф бубади вичин суьгьбетра кьетIендиз къейддай: Гьажи Тагъиева вичин кесибвилелди фейи жегьил девир рикIелай тефин патал вичин кабинетдиз гьахьдай ракIарин кьилел гъвечIи вахтунда, базарда кIвалахдайла, къуьнуьз вегьез хьайи гьебеяр куьрсарнавай.
ЦIийи уьлкве арадал атай вахтунда ада, гьич са луькIуьнни тавуна, Бакуда вичин вири девлетар Совет гьукуматдин фондуниз вахкана лугьудай Абдуллатиф бубади. Ахпа ада цIийи гьукуматдивай вич Бакуда авай вичин заводдин директорвиле тайинарун тIалабна. Са гафуналди, Гьажи Тагъиева рагьметдиз фидалди, гьа вичин заводдин директорвиле кIвалахнай. Аллагьди рагьметрай вичиз!
А.М. Агьмедагъаев, хуьруьн майишатдин илимрин кандидат
