Халкьдин музыка. Адакай рахадайла, чи рикIел кIанзни-такIанз шумудни са асирра лезги халкьдин руьгьдин даях хьайи гуьзел сесер, манияр, макьамар, гьаваяр, музыкадин алатар (чуьнгуьр, зуьрне, кфил, балабан, кемен, далдам, тафт, тар) къвезва. Ибур вири къенин несилдиз чи ата-бубайри багъишнавай гзаф гуьзел, руьгьдиз пара таъсирзавай, миллетдиз багьа аманатар я.

Музыка  кьетIен жуьре­да инсандиз таъсир­завай къуват я. Татар­рин машгьур шаир Г.Ту­кая  лагьайвал, «халкь­дин манияр я душманрин тупаривай, я хьелеривай кукIвариз хьанач. Абур, гзаф бедбахтвилериз дурум гана, халкьдин зигьинда мягькем хьана. Абур къени амазма ва гьамишалугъ амукьда». Урусрин халкьдин манийрин хор арадал гъайи М.Е. Пятницкийдивай «Халкьдин манияр эстрададин манийрилай квелай аслу я» лагьана хабар кьурла, ада лагьанай: «Эстрададин манийри инсан шадарзава, халкьдин манийри лагьайтIа, инсандин руьгь хкажзава, адаз инсанвилин рехъ къалурзава».

И макъалада заз лезги халкьдин музыкадикай, вичин хсуси тербиядинни ахлакьдин руьгь кутазвай, педагогикадин алатдикай хьиз, тарихда гьикI менфят къачунатIа ва  къачузватIа,  суьгьбет ийиз кIанзава.

Музыкадин куьмекдалди чи диде-бу­бай­ри чпин аялрик лап таза чIавалай гуьзелвилин гьиссер кутаз хьана. Дидейрин тербиядин тежрибадай аквазвайвал, ширин лайлайдин сес хьайила, кьепIиник квай таза аялдин къал-къиж,­ шел-хвал акъвазда, гзаф вахтара ам, юзанни тийиз, серсер хьана амукьда. ИкI, аялди­ тIебиатдин, хайи дидедин гуьзел сес гьиссзава.

Халкьдин музыкадин гуь­зелвал аялрив­ ри­кIивай гьисс ийиз тунин мураддалди чи бубайри ва ата-бубайри фагьумнавай ихьтин къайдаярни ава. Месела, гатфар кьиляй тарари, кулари кьеж къачуз башламишайла, къайгъу­дар чIехибуру аялриз цIве­лин, хъархъун тIва­ларикай писпияр­, нацIа­рин балабанар, кфилар, тарцин чкал­дин­ зуьрнеяр расдай. Яшлу арифдарри ри­кIел­ хкизвайвал, виликдай лезги хуьрера кIвалин чIерейрал, гъенерал чпи туь­кIуьр­навай далдамар, зуьрнеяр, балабанар­ ядай аялрин кIватIалар кими жедачир. Ихь­тин серенжемри гъвечIизамаз аялрин руьгьда гележегда музыкантвилин, манидарви­лин пешекар хьун тайинардай дуьшуьшар­ни тIимил хьанач. Къени гзаф музы­кантри  ва манидарри (чун халкьдин музыкадин ала­тар ягъиз жедай устад музыкантрикай ва манидаррикай рахазва), чпин ус­тад­вилин бине эцигай вахтарикай рахадайла, аял вахтар, гъвечIи­замаз чеб гьейранарай халкьдин манияр, макьамар, гьаваяр ва абур устадвилелди тамамарай манидарар ва музыкантар къалурда. И жергедай, са шакни алачиз, чи лезги халкьдиз пара гьуьр­метлу ва эрзиман композиторрин — классикадин музыкадин бине эцигай Готфрид Гьасанован, Сейфулагь Керимован, Зейнал Гьажиеван, Уруж Абубакарован, Мегьамед Гьуьсейнован, Майина Абдулмуталибовадин; машгьур лезги ашукьрин — Абдулан, Ши­ринан, Нуьсретан, Адилан, Сакитан, Шем­ширан, Алиханан; устад чIагъанчияр тир Ражаб Сафарован, Исрафил Исрафилован, Исамудин Агьмедован; зуьрнечияр тир Абдулазиз Алисултанован, Сафалдин Идрисован; кеменчи Эмирбег Эмирбегован; лезги миллетдин рикI алай манидарар тир Рагьимат Гьажиевадин, Дурия Рагьимовадин, Гьава Аллагьвердиевадин, Суьлгьия Гьажиевадин, Эслихан Агъаевадин, Айдунбег Камилован, Ризабала Агъабалаеван, Фаризат Зейналовадин, Роза Максумовадин, Рая Абдуразакьовадин, Тамара Исрафиловадин, лезги театрдин сегьнедин устадар тир Мурадхан Къухмазован, Шамси Къухмазовадин, Къумбай Ра­мазанован, Нисред Агьмедован ва гзаф кьадар масабурун тIварар рикIел хьун чарасуз я.

Малум тирвал, зегьмет чIугвадайла, ийизвай кеспидихъ  галаз кьадай мани, уьфт, музыка ягъайла, рикIни алахьда, инсанрин дуст­вилин алакъаярни мягькем жеда, зегьметни — кьезил. Гьа икI, гьар са инсандин ахлакь, гуьзел гьиссер, намус-гъейрат вахтунда гуьнгуьна тун важиблу тирвиляй лез­ги чIала, халкьдин медениятда гамар храдайбурун, чубанрин, кIелербанрин ма­ни­яр, кьуьлер арадал атана. Аялар чIехи жердавай ван къвезвай сесери, макьамри, манийри, кьуьлери ийиз­вай  таъсир мадни гужлу жез хьана. Халкьдин музыкадин важиблувал, уьмуьрда лазимвал лезги халкьдин суварри (ПIинийрин сувар, Цуькверин сувар, Сифте туьрез вегьинин сувар), гад агудна куьтягьайла, зулун кьиляй ийизвай жегьилрин мехъерри ва гьакIни гьар йикъан яшайишдини мадни  хкажиз хьана.

Лезги мехъеррик аялдиз таъсир авун, ам музыкадинни кьуьлерин алемдал желб авун патал гзаф вахтара диде-бубайри, мукьва-кьилийри кьуьлуьник 5-7 йиса авай гадаяр кутада. Аялри чпин таяр рушариз, мукьва-кьи­ли дишегьлийриз кьуьлуьник теклифда ва, чIехибуру хьиз, халкьдиз кутугай ахлакьдин амалралди кьуьлер ийиз чалишмиш жеда.

Гуьзелвал гьисс ийиз тазвай къайдай­рихъ галаз санал виш йисарин тарихди­ халкьдин тежрибада са кьа­дар авазар яша­йишда ишлемишдай мисаларни туна. Месела, лап куьгьне вахтарилай къедалди арифдар зегьметчийри музыка гьайванриз таъсир авун, абурун иштагь ачухарун па­тални ишлемишзава. Къачун чна чубандин кфил. Адан хуш сесиналди камаллу чубанрилай суьруь вичин патав агуд хъийиз, са уьруьшдай маса уьруьшдиз гьализ, гьайванрин иштагь ачухариз алакьзава­. Чубанри кфилдай «хеб цIаракай фидай», «СтIалрин» гьаваяр ядайла, гьар са инсандин  руьгь хкаж  жеда.  Я тахьайтIа, къачун чна маса мисал: таъсирлу гуьзел уьфтуьнин гьавадалди халкьдин бязи зегьметкеш устадривай къизмиш хьайи балкIан секинариз, верчерал, уьндуьшкайрал гьужум ийиз гьазур жезвай чинеругрик, чалагъанрик къурху кутаз жеда. Бязи устадриз гьатта гьайванриз яд, ем гудайла, ийидай сесер, ядай уьфтер, макьамарни кваз чида. И мисалри  музыкадихъ авай еке къуват мад ва мад субутзава.

Хъуьтуьл, шад авазри гьиссерин къуват хкажзава, рикI аладарзава, гьатта дамардин давление къайдада твазва. Вири и мисалри кьалурзавайвал, инсаниятдин тарихда зегьметчи халкьди вичин рикIиз хуш музыка арадал гъана, адахъ авай зурба къуват, макьамрин, хуш сесерин чарасузвал, дериндай кьа­тIана ва яшайишда ишлемишиз хьана.

Гьелбетда, са куьруь макъалада музыкадин рекьяй халкьдихъ авай вири тежриба ачухун пара четин я. Амма къейд авун лазим я хьи, камаллу агъсакъалри, арифдар инсанри яшайишда музыкадикай къачур менфят, адан важиблувал, адаз «кхьенвай» рехъ къенин жегьил несилдик ахлакьдинни гуьзелвилин гьиссер  кутун патал чарасуз фикир гана кIанзавай месэла я.

Идалайни гъейри, важиблуди мадни ам я хьи, герек къенин лезги балайриз маса халкьарин ваъ, сифтени-сифте жуван хайи лезги халкьдин макьамар, манияр дериндай чир жен. ИкI, асирралди чи ата-бубайри дуьзгуьн­ламишнавай лезги гьавайрин халис везифа кьатIудай, ам уьмуьрдин жигъиррив кьадайвал ишлемишдай алакьунар кутуни, са шакни алачиз, акьалтзавай несилдин жуван халкьни ватан дериндай гьисс авунин, намусдинни гъейратдин тербия къачунин дережа хкажда.

Шайдабег  Мирзоев,

ДГПУ-дин профессор