Халкьдин музыка. ИкI лагьайла, чи рикIел кIанзни-такIанз шумудни са асирра лезги халкьдин руьгьдин даях хьайи гуьзел сесер, манияр, макьамар, гьаваяр, музыкадин алатар (чуьнгуьр, зуьрне, кфил, балабан, кеменчи, далдам, тафт, тар) къвезва. Ибур вири къенин несилдиз чи ата-бубайри багъишнавай, гзаф гуьзел, руьгьдиз пара таъсир ийизвай, миллетдиз багьа аманатар я.
Инсан гуьрчег халича, иер суьрет кьатIун тавуна, элячIна фидай вахтар жеда, белки. Амма гьич садни, гъвечIидини, чIехидини, эркекни, дишегьлини, гьатта бязи вахтара гзаф кьадар гьайванарни, саки къушарни, яшайишдин гуьзгуьдай аквазвайвал, музыкадин гуьзел аваздин, манийрин ширин сесинин таъсирдик акат тавуна амукьдач.
Музыка пара еке къуват я, са гьакIан ваъ, кьетIен жуьреда инсандиз таъсир ийизвай къуват я. Татаррин машгьур шаир Г.Тукая лагьанай: “Халкьдин манияр я душманрин тупаривай, я хьелеривай кукIвариз хьанач. Абур, гзаф бедбахтвилериз дурум гана, халкьдин зигьинда мягькем хьана. Абур къени амазма ва гьамишалугъ амукьда”.
Урусрин халкьдин манийрин хор арадал гъайи М.Е. Пятницкидивай “халкьдин манияр эстрададин манийрилай квелай аслу я?” лагьана, хабар кьурла, ада икI жаваб ганай: “Эстрадин манийри инсан шадарзава, халкьдин манийри лагьайтIа, инсандин руьгь хкажзава, адаз инсанвилин рехъ къалурзава”.
Заз жуван и макъалада лезги халкьдин музыкадикай, вичин хсуси тербиядинни ахлакьдин руьгь кутазвай, педагогикадин алатдикай хьиз, тарихда гьикI менфят къачунатIа ва къачузватIа, суьгьбет ийиз кIанзава.
Музыкадин куьмекдалди чи лезги диде-бубайри чпин аялрик лап таза чIавалай гуьзелвилин гьиссер кутаз хьана. Дидейрин тербиядин тежрибадай аквазвайвал, ширин лайлайдин сес хьайила, кьепIиник квай таза аялдин къал-къиж, шел-хвал акъвазда, ам пагь атIана, юзанни тийиз, серсер хьана амукьда. ИкI аялди тIебиатдин, хайи дидедин гуьзелвал гьиссзава.
Лезги халкьдин тежрибада аялриз таъсир авун патал музыкадикай менфят къачузвай дуьшуьшар гзаф гьалтзава. Чи гьар йикъан яшайишдай аквазвайвал, таза аялрихъ гелкъвезвай саки вири декьикьайра (пек-лек дегишардайла, партал-перем алукIдайла, эхъуьрдайла, тIуьн-хъун гудайла, гъилерал къугъунардайла) диде-бубайри аялриз рифмадалди туькIуьрнавай келимаяр, шиирар, манияр лугьуз, къугъунар, кьуьруькар ийиз жеда. Ибурухъ виридахъ аялдин гуьзелвилин гьиссер арадал атуна еке метлеб жезва. ИкI чIехи хьана кIвачел акьалтай аялар чпин къугъунар рифма авай гьисабунрилай, манийрилай башламишиз, къугъунрик маниярни кьуьлер кутаз, чпин гъилералди са жуьре музыкадин алатар туькIуьриз ва макьамар ягъиз алахъда. Им гъвечIизамаз кутур гуьзелвилин гьиссери аялдин руьгьда милайимвили цIирер ийизва лагьай чIал я.
Халкьдин музыкадин гуьзелвал аялрив рикIивай гьисс ийиз тунин мураддалди чи бубайри ва ата-бубайри фагьумнавай ихьтин къайдаярни ава: месела, гатфарин кьиляй тарари, кулари кьеж къачуз башламишайла, къайгъудар чIехибуру аялриз цIвелин, хъархъун тIваларикай писпияр, нацIарин балабанар, кфилар, тарцин чкалдин зуьрнеяр расдай. Яшлу арифдарри рикIел хкизвайвал, виликдай лезги хуьрера кIвалин чIерейрал, гъенерал чпи туькIуьрнавай далдамар, зуьрнеяр, балабанар ядай аялрин кIватIалар кими жедачир. Ихьтин серенжемри гъвечIизамаз аялрин руьгьда гележегда музыкантвилин, манидарвилин пешекар хьун тайинардай дуьшуьшарни тIимил хьанач. Къени гзаф музыкантри ва манидарри (чун халкьдин музыкадин алатар ягъиз жедай устад музыкантрикай ва манидаррикай рахазва) чпин устадвилин бине эцигай вахтарикай рахадайла, аял вахтар, гъвечIизамаз чеб гьейранарай халкьдин манияр, макьамар, гьаваяр ва абур устадвилелди тамамарай манидарар ва музыкантар къалурда. И жергедай, са шакни алачиз, чи халкьдиз пара гьуьрметлу ва эрзиман композиторрин: классический музыкадин бине эцигай Готфрид Гьасанован, Сейфуллагь Керимован, Зейнал Гьажиеван, Уруж Абубакарован, Мегьамед Гьуьсейнован, Маина Абдулмуталибовадин; машгьур лезги ашукьрин: Абдулан, Ширинан, Нусретан, Адилан, Сакитан, Шемширан, Алиханан; устад чIагъанчияр тир Ражаб Сафарован, Исамудин Агьмедован, лезги миллетдиз пара хуш манидарар тир Рагьимат Гьажиевадин, Дурия Рагьимовадин, Гьава Аллагьвердиевадин, Суьлгьия Гьажиевадин, Ризабала Агъабалаеван, Фаризат Зейналовадин, Роза Магьсумовадин, Рая Абдуразакьовадин, Тамара Исрафиловадин ва гзаф масабурун тIварар рикIел хьун чарасуз я.
Виридаз малум тирвал, зегьмет чIугвадайла ийизвай кеспидихъ галаз кьадай мани, уьфт, музыка ягъайла рикIни алахьда, инсанрин дуствилин алакъаярни мягькем, зегьметни кьезил жеда. Гьа икI, гьар са инсандин ахлакь, гуьзел гьиссер, намус-гъейрат вахтунда гуьнгуьна тун важиблу тирвиляй, лезги чIала, халкьдин медениятда гамар храдайбурун, чубанрин, кIелербанрин манияр, кьуьлер арадал атана. Аялар чIехи жердавай ван къвезвай сесери, макьамри, манийри, кьуьлери ийизвай таъсир мадни гужлу жез хьана. Идан себебни ам тир хьи, лезги аялриз чпин гьеле гъвечIи уьмуьрда пакаман кьиляй зуьрнедал язавай “Экуьнин сегьерар”, мехъеррин береда язавай “Свас бубадин кIваляй акъуддай гьава”, “Чамарар къаршиламишдай гьава” ва гьа икI са кьадар чеб тайин вакъиайриз талукь музыкадин макьамар ван къвез хьана. Халкьдин музыкадин важиблувал, уьмуьрда шаксуз лазимвал лезги халкьдин суварри (ПIинийрин сувар, Цуькверин сувар, Сифте туьрез вегьинин сувар), гад агудна куьтягьайла, зулун кьиляй ийизвай жегьилрин мехъерри ва гьакIни гьар йикъан яшайишдини мадни хкажиз хьана.
Къачун чна лезги мехъеррик, аялдиз таъсир авун, ам музыкадинни кьуьлерин къайдайрал желб авун патал гзаф вахтара диде-бубайри, мукьва-кьилийри кьуьлуьник 5-7 йиса авай эркек аялар кутада. Аялри чпин таяр рушариз, мукьва — кьили дишегьлийриз кьуьлуьник теклифда ва, лап чIехибуру хьиз, халкьдиз кутугай ахлакьдин амалралди кьуьлер ийиз чалишмиш жеда. Гьа икI, межлисрани кваз аялрин винел тухузвай гуьзчивили аялрив неинки халкьдин музыкадин назик сесер рикIивай гьисс ийиз, руьгьдик кужумиз тазва, гьакIни абурун гуьзелвилин гьиссер деринарзава. Аялрин ахлакь дуьзгуьнламишуниз, абуруз чпиз чеб жемятдин арада тухудай къайдаяр чирунизни еке куьмек гузва.
Гуьзелвал гьисс ийиз тазвай къайдайрихъ галаз санал виш йисарин тарихди халкьдин тежрибада са кьадар авазар яшайишда ишлемишдай амаларни туна. Месела, лап куьгьне вахтарилай къедалди арифдар зегьметчийри музыка гьайванриз таъсир авун патал, абурун иштягь ачухарун патал ишлемишзава. Къачун чна чубандин кфил. Адан хуш сесиналди камаллу чубанрилай суьруь вичин патав агуд хъийиз, са уьруьшдай маса уьруьшдиз гьализ, гьайванрин иштягь ачухариз алакьзава. Чубанри кфилдай “Хеб цIаракай фидай”, “СтIалрин” гьаваяр ядайла, гьар са инсандин руьгь хкаж жеда. Я тахьайтIа къачун чна маса мисал: таъсирлу гуьзел уьфтинин гьавадалди халкьдин бязи зегьметкеш устадривай къизмиш хьайи балкIан секинариз, верчерал, гьуьндуьшкайрал гьужум ийиз гьазур жезвай чинеругрик, чалагъанрик къурху кутаз алакьда. Бязи устадриз гьатта гьайванриз яд, ем гудайла ийидай сесер, ядай уьфтер, макьамарни кваз чида. И мисалри музыкадихъ авай еке къуват мад ва мад субутарзава.
Халкьдин устадри уьфтералди, махсус сесералди, ширин макьамралдини гьавайралди ийизвай таъсир инсандин яшайишда важиблу тирдаз къенин йикъан илимди тайин тир фикир гузва. Месела, физиологри къейдна хьи электронный аппаратурадин куьмекдалди мускулрин кIвалахдиз рикIиз хуш тушир музыкади тагудай таъсир ийиз, рикIив гъалаба къачуз тазва, инсандин гуьгьуьл чIурзава. Акси яз, хъуьтуьл, шад авазри гьиссерин къуват хкажзава, рикI аладарзава, гьатта дамаррин давление къайдаламишзава. Вири и мисалри кьалурзавайвал, инсаниятдин тарихда зегьметчи халкьди вичин рикIиз хуш музыка арадал гъана, адахъ авай зурба къуват, макьамрин, хуш сесерин чарасузвал, дериндай кьатIана ва вичин яшайишда ишлемишиз хьана.
Гьелбетда, са куьруь макъалада музыкадин рекьяй халкьдихъ авай вири тежриба ачухун пара четин я. Амма къейд авун лазим я хьи, камаллу агъсакъалри, арифдар инсанри яшайишда музыкадикай къачур менфят, адан важиблувал, адаз “кхьенвай” рехъ къенин жегьил несилдик ахлакьдинни гуьзелвилин гьиссер кутун патал чарасуз фикир гана кIанзавай месэла я.
“Аял — кьепIинамаз, дана — епинамаз”, — лугьуда лезгийри.
Шайдабег МИРЗОЕВ,
РСФСР-дин халкьдин марифатдин отличник,
РД-дин илимдин лайихлу деятель,
ДГПУ-дин профессор
