Куьре округдин Вини Ярагърин хуьр, шейх Ме­гьамед себеб яз, не­ин­­ки са Дагъус­танда, Урусатда, гьакI­ни вири Европада, шаркь пата машгьур хьана. Иниз Ярагъидин патав маш­гьур алимар, ругьанияр, медресайра чирвилер къачузвай сухтаяр къвезвай. Къазикъумухви Жамалудин, Гъази-Мегьамед, Шамил ва масабур гьа­къи­къи иман ва чирвилер къачуз Ярагъдал физ алахъдай.

1842-йисуз иниз урусрин суьретчи Г.Гагарин мугьман хьанай. Ада чIу­гур “Ярагърин хуьр”, “Ярагъ­рин мис­кIин” суьретар Париждиз, Берлиндизни тухванай. Кавказдин сейли шейхдиз килигун, адан уьмуьрдин шартIа­рихъ галаз мукьувай таниш хьун патал Ярагъдал тарихчиярни тIимил атанач. Мусурманар Къуръандалди мискIиндал желб авунилай гъейри, Ярагъ Мегьамеда, адетдин лежберди хьиз, хсуси майи­шатдин кIвала­хар­ни тамамардай.

Гьайиф хьи, Ярагъиди вичикай делилар тунач. Адан уьмуьрдикайни яратмишунрин рекьикай кхьенвай куьруь малуматар Урусатдин ва къецепатан са жерге тарихчийрин кIва­лахра гьатнава (гегьеншдиз  “ЛГ”-дин алатай йисан 45-нумрада чапнавай “Ярагъ Мегьамедакай къецепатан уьлквейрин алимри” макъаладай кIе­лиз жеда — ред.). Шейхдин хва Гьажи­ Исмаил Ярагъидин вичин бубадикай XIX асирдин 50-йисара авунвай кхьинар ава, амма абура Ярагъ Мегьамедан къамат тамамдиз ачухарнавач.

Ярагъ Мегьамедан дахдин тIвар — Исмаил, адан буба Ших-Камал тир. Диде Муминатан ери-бине Ахцегьай тир. Ярагъидал тIвар Мугьаммад пайгъамбардин  гьуьрметдай эцигнай. Адан тамам тIвар ихьтинди я: Мугьаммад ибн Исмаил ал-Яраги-аль-Курали.

Шейхдин аял вахтар Ярагърин хуьре акъатна. Сифте мискIиндин патав гвай мектебда чирвилер къачуна, гуьгъуьнлай буба Исмаилан медресада кIелна. Таяр-туьшерин арада ам чирвилер къачунихъ авай къастуналди тафаватлу жезвай. Алим хьиз тестикь хьунин карда ада хуьрелай къеце Дагъустандин маш­гьур алимривай къачур чирвилери кьетIен чка кьуна. Ярагъиди Араканви Саидавай, Игали Саидавай, Хачмаз Саидавай, Къудали Гьа­санавай, Ахцегь Мегьамед эфендидивай чирвилер къачуна. Ада гьакIни Египетда чирвилер къачунвай муаллимри тарсар гузвай Согратлдин медресадани кIел­на.

Къазикъумухви Жамалудинан хва, тарихчи Абдурагьмана Согратл “магьир устадрин, зат михьи, Аллагьдихъай кичIе кьегьалрин, алимрин муг я” лагьанва. Ярагъ Мегьамеда араб чIалай, философиядай, логикадай, риторикадай,  теологиядай, тарихдай, географиядай, астрономиядай дерин чирвилер къачуна. Жуьреба-жуьре миллетрикай тир муаллимривай чирвилер къачуни адан бейнида ватанпересвилин гьиссер мадни мягькемарна. Адаз маса чIа­лал рахадай, таниш тушир адетар, къа­нунар авай инсанрихъ галаз яшамиш жез чир хьана. И жигьетдай Ярагъ Мегьамед патал Согратл хуьруьхъ еке метлеб авай. Ина адакай — адетдин сухтадикай чIехи алим хьана ва ам дагъвийри чпин руьгьдин регьбервиле хкяна.

Ярагъиди XVIII асирдин эхирра — XIX асирдин эвел кьилера яшамиш хьайи тIвар-ван авай алим Ахцегь Ма­гьарам эфендидин рушахъ галаз кьисметар сад авуна. Эфенди Вини Ярагъривай са акьван яргъа тушир Магьмудхуьруьз куьч хьана. Ина ада муаллим яз кIвалахна. Адан гъилик чирвилер къачур сухтайрин арада машгьур алим ва шаир Ахцегь Мирзе Алини авай. Магьарам эфендидиз гзаф илимар чидай, гьа гьисабдай яз — физика, математика, философия.

Ярагъ Мегьамедан папан тIвар Ай­­шат тир. Абурухъ пуд аял авай: Гьа­жи Исмаил, Исхакь ва Хафисат. Пачагьдин гьукум ва чкадин феодалар геле къекъвезвайвиляй хизанди яшамиш жезвай чка мукьвал-мукьвал дегишарзавай.

Лагьана кIанда, шейхдин кьве хци­кайни алимар хьана. ЧIехи хва Кьиблепатан Дагъустанда еке кесер авайбурукай сад тир. Ада лезгийрин чIехи шаир Етим Эминаз, алим, жемиятдинни сиясатдин векил Алкьвадар Гьасан эфендидиз, Кьеандилай тир Агъамирзедиз, Мамрач Къазанфар-бегдиз, Ширвандай тир Хас-Мегьамедаз тарсар гана. Алкьвадар Гьасана кхьизвайвал, Гьажи Исмаил 80 йисуз яшамиш хьана.

Ярагъ Мегьамеда вичин руш Хафисат 1831-йисуз Дагъустандин сад лагьай имам Гъази-Мегьамедаз гъуьлуьз гана. Амма абурувай геждалди санал яшамиш жез хьанач. Имам 1832-йисуз женгина кьегьалвилелди телеф хьана. Ам кьиникьи неинки са Хафисат, гьакIни адан душманар, вири Дагъустан къарсурнай.

Хафисат вичин бубадин сухта, адахъ галаз санал Аваристандиз куьч хьайи Гьажи Абдуллагь эфендидиз гъуьлуьз хъфена. Абуруз гележегда чIехи алим хьайи Гьасан тIвар алай хва хьана.Хафисат 1857-йисуз рагьметдиз фена.

Чирвилерал гьалтайла, Ярагъ Ме­гьамед чIехи арифдар тир. Ам гьатта имам аль-Гъазалидив гекъигзава. Шейхдиз са шумуд чIал чидай, адахъ вишералди жуьреба-жуьре ктабрикай, гъилин кхьинрикай ва маса кIва­лахрикай ибарат надир ктабхана авай. Санай масаниз куьч жедайла, адан кьилин эменни ктабхана тир. Алкьвадар Гьасана кхьизвайвал, Ярагъидихъ гзаф кьадар эсерар авай,  гьа са вахтунда арабдал теснифуна ам иллаки тафаватлу жезвай.

Вини Ярагъдал шейхдин кIвал мискIиндин патав гвай. Къейд ийин хьи, мискIин буба Исмаилан теклифдалди хуьруьнвийри эцигнай. Дараматдин сад лагьай мертебада медреса авай, кьвед лагьай мертеба капI авуниз чара авунвай.

Ярагърин медреса кьуд патаз маш­гьур тир. Сухтайри ина 10 ва адалай гзаф йисара чирвилер къачузвай. Ина кIелайбурун арадай алимар, шаи­рар, Дагъустандин тIвар хкажай диндин векилар акъатна. Медресадин игьтияжриз садакьа яз гузвай пулдин такьатар харжзавай. Ярагърин медресада кIелнавай кас мусурманрин эдебдин къайдайрал кьетIи­даказ амал авуналди тафаватлу жезвай. Дагъус­танвийрилай гъейри, ина Къубадай, Ширвандай, Шекидай, гьатта Юкьван Азиядай тир сухтайри кIелна. Диндихъ галаз алакъалу месэлайрилай гъейри, медресада хейлин маса илимрай чирвилер гузвай, шаркь патан алимрин кIва­лахар кIел­завай. Ярагърин медреса акьал­тIа­райбурун арада Къа­зи­къумухви Жамалудин, Тагьир­жал­рин хуьряй тир Амир-Али ва маса­бур авай. Ахцегь Мирзе Алидини Ярагъ Мегьамедавай чирвилер къачунай.

XIX асирдин тарихчи Гьажи-Алиди шагьидвалзавайвал, Гъази-Ме­гьа­медни Шамил шариат тамамдиз чирна акьалтIарун патал машгьур алим Ярагъ Мегьамед эфендидин патав фенай. Шейхди абуруз тарикъатдай чирвилер ганай…

И кардикай ингилисрин гьикаятчи Лесли Бланча кхьизва: “Шамила ва адан дуст Къази-Муллади муьруьдизмдин центрада — Ярагъдал суфизм чирна…”.

Согратлдай тир Абдурагьман-Гьажидини тарикъатдай гьа и къайдада чирвилер къачунай. Ярагъ Мегьамедан ихтиярдалди, разивилелди адакай шейх хьана. Имам Шамилан наиб Ахберды-Мугьаммадни Ярагъидин сухтайрикай тир.

Вичин уьмуьрдин эхиримжи къад йисан къене (1818-1838) Ярагъ Мегьа­меда Кавказдин халкьарин азадвилин женгинин тереф хуьзвай. Дагъустандин ва Чечнядин чIе­хи муршид Сог­ратл хуьре рагьметдиз фена. Исмаила­ шагьидвалзавайвал, адан буба 1838-йисан 30-августдиз кIевиз азарлу хьана. Пуд югъ арадай фейила — 1838-йи­­­сан 3-сентябрдиз — нисинилай кьулухъ шейхди эхиримжи нефес ах­къудна.­

Ярагъ Мегьамед азадвал патал женг чIугур чIехи регьбер хьиз кучук­на. Адан тазиятдал Къазикъумухви Жамалудин, Шамил ва масабур алай. Шейх кучукунин кIва­лахрин кьиле Абдурагьман-Гьажи акъвазнай. Шамилан имаматдин тарихчи Мугьаммад Тагьир ал-Къарахьиди кхьизвайвал, “Чи саидавай къакъатун, Аллагьдин регьимдалди чун баладикай хкудай Мугьаммадан тазият чна бязи магълубвилерилай кьулухъ эхи авур вири магьрумвилерилай агъур я”.

Шейх Ярагъ Мегьамед чIехи арифдар, алим, халкь азадвилихъ тухвай руьгьдин регьбер, муршид тир. Гьахьтинди яз ам дагъустанвийрин рикIе­рани амукьда.

Агьмедия  Магьадов, тарихчи