Чи чIал дегиш жезватIа (хьанватIа) чаз анжах тарихри шагьидвалзава (шагьидвалда). Аквазва хьи, Советрин гьукуматдин девирди чаз чи чIал гьукуматдин чIалан таржума хьиз чирна. ЧIалан илимдай (синтаксисдай) чи чIал араб чIалаз мукьва я. ЧIалан­ алимар — пешекарар чаз а гьукумат­ди шуму­д цIуд­ралди гьазурнатIани, тербиядинни чирвилерин илимдин (педагогикадин) Россияда ачухай кьведакай са институт Дагъустанда кардик хьанатIани, къени лезги чIалан грамматикадин пай тир синтаксис илимдин бинейраллаз чирзавач. Ахьтин синтаксис гьеле авач, хьанач, я алай девирда а кардин важиблувални заз аквазвач…

Лезги чIал, шаксуз, дуьньядин лап къадим, сур девиррилай авай чIаларин жергедик акатзава. И кар заз жуван диде-буба, ван хьайивал, абурун чIехи диде-бубаярни, бан-бадеярни, ата-бубаярни лезгияр, жувни урус ва лезги чIаларин­ни­ литературайрин муаллим, лезги чIа­лаз итиж ийизвай филолог хьуни, чи чIа­ла са сесиникай ибарат тир гафар (и, а…) къени дегиш тушиз авайвили субут­зава.

Вичиз Сад Аллагьдин патай чIал гайи (ганвай) куьрпедин (аялдин) сивяй сифте тек-тек сесер, анжах ахпа, са тайин­ вахт арадай фейила, тамам гафар акъатзава. Абур гьар са касдиз (аялдиз) вич арадал (арадиз) къвезвай, чIехи жез­вай обществода (жемиятда) чир ­жезва.

Макъалада за кхьенвай бязи гафарин гуьгъуьнал скобкайра гайи-ганвай, куьрпедин-аялдин, касдиз-аялдиз, арадал-арадиз, обществода-жемиятда ва икI мадни акьалтзавай несилдиз ­ихьтин ва­ри­ан­­тар хас тирди чир тахьун ва я абурун та­х­ар­ алай де­вирда чIала куьгьневилиз элкъуьн, ишле­миш тахвун, гьакI­ни вичин мана­дин бинеда урус гаф ишлемишун герек атанва халкьдиз. ЧIал санал акъвазнавач, еримишзава ада вичин девирдин обществодихъ галаз, кьилди сад-вад касдиз килиг та­­вуна­, абурун махсус фикирар кваз та­кьуна­.

Чеб ХХ асирдин 2-паюна халкьдин руьгьдин дестекар яз хьайи, Октябрдин революциядилай гуьгъуьнин девирдин шаир Ибрагьим Гьуьсейнова кхьенай:

Чун цIийикIа вердиш хьанва

КIаник цIийи ракъинин.

Шаир Алирза Саидовни тIимил шад тушир лезги чIала  спутник, паровоз ва ма­са урус гафар кьабулунал.

А девирдин шаиррин камаллувилиз къимет гун яз, кхьенва Абидин Камилова вичин са шиирда:

Куь садрани  “рекьин тийир” чIалари

Ялав хуьзва халкьдин руьгьдин акада,

Ракъини хьиз къуллугъзавай цIарара

Чпиз лайих чка кьунва пакада!

Гьа са вахтунда тажубни жезва зун Сажидин Саидгьасанова, агъсакъал шаирди, урус чIалай кьабулнавай “доска почета” иба­ра “тахта” ва “тахт” гафарин манайриз па­ю­нал (“Лезги газет”, 2022-йис, 32-нумра, 10-чин)­.

Мад ава кьван чи чIала ахьтин ибараяр, зегьметдин девирда арадал атанвайбур: ударники производства — шей гьасилзавайбурун арада кIвенкIве­чияр, отличник образования — чирвал къачунин карда отличник, ветеран труда — зегьметдин ветеран, орден славы — баркаллувилин орден ва икI мад.

Вири девирра чи чIала дегишвилер хьана. Ишлемишунивай цIалцIам хьана ам. Пешекарар инсанрикай хьуникди, абуруз гьардаз вичин пешедиз килигай гафарни арадиз атана. Месела, рекьуьч, ранда, руцIукул, урукул — харат устIар­дин­ чIала, мотор, масло, тормоз, руль, покрышка — шоферрин чIала, фирчин, дуьрдиягъ, кIар — хьра фу чразвайбурун чIала, хъи, киткитI, ян, кирпил, ­ту­ракь, тегьри, вилиган — гам хразвайбурун чIа­ла…

ЧIалаз, ам вири халкьдин (миллетдин) эменни яз, кьве жуьре хас я: рахунин ва кхьинин. Кхьинин жуьре гьеле арадиз татанвайбур чеб чпин хсуси миллетривай къакъатнавай (къакъуднавай) чIалар я.

ЧIалан дуьзгуьнвални цIалцIамвал халкьдин (миллетдин) вичин гъиле ава. Ви­ри миллетдин тIварунихъай и крар алимринни писателрин хиве ава. Абур я чIалаз цIийи гафар гъизвайбурни. Месела. Къурбан Акимов: улуб-ктаб; Арбен Къардаш: жуз-ктаб. Сада, вич тарихчи-писатель яз, къадим лезги чIалан гаф яз гьисабзава улуб, муькуьда, за фикирзавайвал, араб чIал фикирда аваз — жуз. Ихьтин ихтияр гьар садаз ава. Амма а гафарикай (ктаб, улуб, жуз) гьим кьабул­датIа, гьим кьабул­дачтIа, халкьдиз чида, ада вичиз лазим яз акур гафуникай менфят къачуда.

“Хкягъаяр” гафни гьалтзава Арбен Къардашан чIала. Вичин яратмишунрикай хкянавай эсерар яз, гьа ихьтин тIвар ганва касди вичин 2020, 2021 ва 2022-йисара Махачкъалада акъуднавай ктабриз. И манада гаф лезги чIалан девлетдиз гъанва чи Арбена.

Заз лугьуз кIанзавайди ам я хьи, урус чIа­­ла и гафунихъ “лап хъсан”, “масабурулай тафаватлу”, “менфятлу” манаяр ава. Авач эхир и ктабра чка кьунвай гьар са эсердиз ихьтин дережа. Месела, шиир “Хуьре хъуь­тIуьн йиф” 1980. I-жуз, 19-чин. Дуствал пайдах яз кьуна, хъуь­тIуьн йиф­ди, ­тIуьн­­ни вилик кумачиз, ички хъваз­­вайбур. Вуч менфят гузва и шиирди кIелза­вайдаз? Квелди тафаватлу я и шиир?­­ Туш эхир им Ар­бенан ярат­ми­шун­рикай хкя­гъай эсеррин ктабдиз лайихлуди. Кар арадал гъидай, гъизвай за­тIунин кьадарда ваъ, а затI арадал гъунин жаваб­дарвиле ава. ТIи­милни хьуй, гьангула хьуй, — гьавайда лу­гьуз­вач лезги мисалди­. Инал вичикай рахазвай месэлада карни “хкягъайрин” кьадарда ваъ, жавабдарвиле ава. Гьа жергедай яз — редактординни.

Абдулашим Гьажимурадов