Чпин фикирар дегишар тавунвай, кIвен­кIвечи идеяйриз вафалу яз амай миллионралди инсанри цIи Октябрдин инкъилабдин 100 йисан юбилей къейдна. Адахъ галаз ала­къалу яз, 30-декабрдиз СССР арадал атайдалай инихъ 95 йисни тамам жезва эхир.

Азад, барабар халкьар гуьгьуьллувилин бинейраллаз сад хьана, чIехи государство тешкилун — им Октябрдин револю­циядин кар давамарун хьана. Государстводин цIийи жуьреяр илимдин рекьелди бинеламишунин, чи уьлкведа милли месэла социализмдин бинейраллаз гьялунин карда В.И.Ленинан ла­йихлувилер екебур я. Милли государственныйвал туькIуьрунин жуьрейрихъ къекъуьн цIалцIамдаказ кьиле феначир.

СССР-дин йисара уьлкведа халкьарин садвилин материальный бине яз хьайи халкьдин майишатдин битав комплекс арадал атана. Союзный ва автономный вири республикайрин культурадин, кадрийрин ва маса рекьерайни мумкинвилер хейлин артух хьа­на­. Тарихдин цIийи умумивал — советрин халкь — ара­дал атана. Гзаф миллетрикай ибарат Советрин государстводин къудратлувал, дурумлувал, мягькемвал Ватандин ЧIехи дя­ведин ва ада барбатI авур халкьдин майишат гуьнгуьна хтунин йисара зурба имтигьан­рай акъатна.

Инал чун тарихдин са жерге рекъемрални делилрал акъвазин. 1922-йисан 30-декабрдиз Москвада Советрин Вирисоюздин съезд кьиле фена. Анал рабочийринни лежберрин дуьньяда сад лагьайди тир гзаф миллетрин союзный государство арадал атанвайдакай малумарна. А девирда адак акатна: РСФСР, Украинский ССР, Закавказьедин Федерациядин республикаяр (Азербайжан, Эрменистан, Гуржистан) ва Белорусский ССР.

Милли государственныйвилин жуьрейрихъ къекъуьн гьуьжетрин, жуьреба-жуьре фикирар сад-садаз къаршивилин хци гьалара кьиле фенай. Гьеле 1919-йисан хъуь­тIуьз, Я.М.Свердлова кьил кутуналди, уьлкве­дин ре­гионра халкьарин милли государст­вен­ныйвилин майилар гьихьтинбур ятIа чириз баш­ламишнай. Миллетриз чпин кьисмет ва идара авунин тегьер чпи тайинарунин, чпи хкя­­гъунин ихтияр авайди фикирда кьуналди­, В.И. Ленин гьам РСФСР-да автономиядин­ де­­ре­жада, гьамни чпин рехъ хкязавай республи­кайрихъ галаз икьрарар кутIунунал­ди­ни, кьилдин госу­дарственный тешкилатар милли территориальный принципрал бинела­миш хьуналди арадал гъунин терефдар тир. 1921-йи­суз И.В.Сталина РСДРП(б)-дин Х ла­гьай съезддал милли месэладай авур асул докладди жуьре­ба-жуьре терефрин гегьенш рахунар арадал гъанай. РСФСР-дихъ галаз муькуь республи­кайрин алакъайриз талукь месэладиз 1922-йисуз, Советрин Вирисоюздин I лагьай съезддиз гьазурвал аквадайла, килигнай.

Съезддал СССР арадал атунин гьакъин­дай Икьрар ва Декларация кьабулнай. Анал  союзный республикайрин векилрикай СССР-дин Центральный Исполнительный Комитет — Советрин съездрин арада авай девирда уьлкведин властдин кьилин орган хкянай.

Декларацияни СССР арадал атунин гьа–къиндай Икьрар 1924-йисуз кьабулай СССР-дин Конституциядин бинеда гьатна, ада барабар халкьари государственный союз гуьгьуьллудаказ арадал гъуниз талукьарнавай В.И. Ленинан  принципар закондалди тестикьарна.

1924-йисуз СССР-дик цIийиз арадал атанвай Туркменский ССР, Узбекский ССР, 1929-йисуз Таджикский ССР, 1936-йисуз Киргизия ССР ва Казахская ССР, гьакIни Закавказьедин  Федерация тешкилай Гуржистан, Азербайжан ва Эрменистан республикаярни ахкатна. 1940- йисуз — Молдавский ССР ва Прибалтикадин пуд республикани. 1980-йисара СССР-дин составда 15 союзный ва 20 автономный республикаяр авай.

1987-йисуз чи уьлкведин милли дуллухди 600 миллиард манат текшилнай. Гьа девир­да чи уьлкведа анжах са юкъуз гьа­силза­вай, акъудзавай: 1940-йисуз  34 юкъуз­ гьасилай кьванди, нафт — 20 юкъуз, гьулдан — 9, ми­­я­­нар­дай шейэр — 48, тракторар — 18, цемент — 24 юкъуз арадал гъайи кьванди. Союз­ный­ республикайрани промышленностдин про­дукция гьасилунин еришар винизбур тир. Зегьметдин бегьерлувилин еришрикайни гьа икI лугьуз жеда. Тамам хозрасчетдин ва чпи чеб финансламишунин шартIара  1987-йисуз республикайрин промышленностдин министерствойрин 2,5 агъзур объединенидини карханайри кIвалахзавай. Гуьгъуьнин йисан сифте кьиляй лагьайтIа, гьа ихьтин карханайра 50 миллиондилайни гзаф агьалийри зегьмет чIугвазвай.

Хуьруьн майишатдин хиле 53 агропромкомбинат, 25 агрофирма, 21 агропромобъединение  кардик квай.

СССР-дин халкьарин стхавилин хизанда Советрин Дагъустанни индустрия­динни хуьруьн майишат виликди фенвай республи­кадиз элкъвена. Дагъларин уьлкведин тарихдин кьисметда чIехи урус халкьдин­ роль лап екеди я. 80-йисара чи республикада цIийи та­даракралди кIвалахзавай 250 кархана авай. 1913-йисав гекъигайла, гьасилзавай про­мышленный продукциядин кьадар 209 сеферда артух хьана. Дагъустандин карханайрин марка алай шейэр чи чIехи уьлкве­дин ви­ри республикайривни крайрив агакьза­вай, къецепатан 60 уьлкведизни рекье тваз­вай­.

Чи республикада 242 совхозни 305 колхоз авай. Абур гзаф хилерин девлетлу, девирдин истемишунриз жаваб гузвай хуьруьн майишатдин  техникадалди таъмин майишатар тир.

Сибирда, Яргъал тир РагъэкъечIдай пата, БАМ-дал ва маса чкайрани нафтIадин, газдин линияр тухудайлани, цIийи мяденар кардик кутадайлани, уьлкведин вири миллетрин векилри гьакъисагъвилелди зегьмет чIугвазвай, чпин пай кутазвай. Месела, Чиркейдин ГЭС уьлкведин 50-далайни гзаф  миллетрин векилри эцигна. Москвадин, Ленинграддин, Украинадин, Белоруссиядин, Гуржистандин, Эрменистандин ва маса республикайрин 200-далайни гзаф карханайри аниз эцигунардай материаларни герек тадаракар рекье туна. Залзалаяр хьайила, саки вири уьлкведи гайи еке куьмекар дагъустанвийрин рикIелай садрани алатдач.

Амма уьлкве вири рекьерай инанмишвилелди виликди фин патал девирди истемишзавай са жерге дегишвилер, реформаяр герек тир. Гьихьтин реформаяр лазим ятIа, гьабур уьмуьрдиз кечирмишун патал уьлкведихъ ви­ри халкьдин итижар хуьнин, Ватан­ мадни къуд­ратлу хьунин къайгъуда авай руководите­лар­ни хьана кIанда. 80-йисара вирида гьисс­завай хьи, са кьадар реформаяр герек я. Поли­тикадин майдандиз акъатай М.Горбачевавни гьа лозунгар гвай, ам цIалцIам­диз раханни ийи­дай. Амма, гьайиф хьи, а кьил авачир буш лагълагъри квел гъанатIа, чун вири шагьидар я.

ИкI, Москвада 1988-йисан 28-июндилай 1-июлдалди КПСС-дин ХIX лагьай  партконференция кьиле фена. Анал вад къарар кьабулнай:

“Советрин общество демократламишунин ва политический къурулушда реформа кьиле тухунин гьакъиндай”, “Бюрократизмдихъ галаз  женг чIугуникай”, “Миллетрин арайра алакъайрикай”, “Ачухвиликай, ашкаравиликай” ва “Правовой реформадин гьакъиндай”.

“Миллетрин арайра алайкъайрин гьа­къин­­дай” къарарда Советрин Федерация ви­лик­ди тухун ва мягькемарун, экономика интернационалламишун, соцкультура виликди тухун, гражданар ватанпересвилинни интернационализмдин руьгьдаллаз тербияламишун къалурнавай. Мадни къейднавай хьи, гзаф миллетрикай ибарат чи государстводин асул принцип СССР-дин гражданриз дидед чIалар ишлемишунин ва виликди тухунин, урус чIал чирунин  карда барабар ихтиярар ава. Фикир  гайила, пис къарарар туш. Амма гафар-садбур, крар масадбур хьана. И къарарри  государстводин политический къурулуш дибдай дегишарунал, 90-йисара лагьай­тIа, алаш-булашдал гъана.

СССР-да милли месэлаяр гьялунин кар яргъал чIугурди, муракабди, гзаф терефриндини къаршивилеринди хьана. И рекьяй хейлин агалкьунар авайтIани, къейдна кIанда хьи, гъалатIризни, бязи халкьарин итижар кваз такьунизни, гъиляй къведайвал авунизни рехъ гана. И карди миллетрин арайра са кьадар сагъламсуз гьаларал гъана (месела, Къазахстанда, Прибалтикадин республикайра, Дагълух Къарабахда ва масанрани). Лезги халкь кьве государстводин арада кьве чкадал  паюн — им бес мусибат тушни? Уьлкве­ садзавайла, арада авайди административный сергьят тир. Советрин Союз чукIу­райла, ам госсергьятдиз элкъуьрна. И кардихъ галаз алакъалу яз, муракаб месэлаярни тIимил  кIватI хьанвач.

Экономикадин рекьяйни союзный республикайринни автономный республикайрин, чIехи миллетринни гъвечIи­бу­рун арада еке тафаватлувилер аваз хьанай. Кьилди къа­чур­тIа, халкьдин майишатдин хилер виликди финин карда регионрин арада зегьмет кьезиларунин, хуьруьн майишат механизмламишунин ва маса крара барабарсузвилер, яни садбур виликди фена, масадбур хейлин кьулухъ галамукьун якъин тир.

Гьелбетда, и ва маса месэлайрикай ачухдиз рахун хас туширтIани, чин ийизвай. “ЦIийи­­кIа туькIуьр хъувун”, “демократламишун”, “гафунин азадвал”, “гзаф демократия — гзаф социализм” малумарайла, а нукьсанар, кимивилер дуьздал акъуднай. Г.Колан, Р.Рей­­гананни  Бушрин дуст М.Горбачева вичин “реформайрилай” кьулухъ советрин общество еридин жигьетдай цIийи гьалдиз  къве­дайдакай, экономикада стратегиядин метлеб авай месэлаяр  гьялдайдкай, общест­венный производстводин менфятлувал, гьасилзавай продукциядин ери хкаждайдакай, ресурсрин вири жуьреяр менфятлудаказ ишлемишдайдакай, илим ва техника виликди фин “йигинардайдакай” съездрал, конференцийрал ва маса мярекатрал, газетрин сагъ чинар ацIана, лагълагъар тум-кьил авачир кьванбур авунай. (Вайбабай, эхни ийида кьван чарари!..) Гьа и лагълагърик, “лозунгрик” кваз, СССР хьтин зурба государство чу­кIурунал, уьлкведин кьилиз халкьдикай чинеба  тамара меслятардай, сад тир уьлкве чукIурунин чIуру къарарар кьабулдай Ельцин хьтинди гъана.А.Эйнштейна лагьайвал, чIехи ксар (личности) цIалцIам речар рахуналди — ваъ, хсуси зегьметдалди ва адан не­тижайралди арадал къведа, майдандиз акъатда. Н.Хрущеванни М.Горбачеван крарин, а кьил авачир рахунрин, речрин нетижа гьихьтинди хьанатIа, чун вири шагьидар я.

Къецепатан гзаф государствойра гзаф татугай (кризисар) хьайи вахтара майдандиз армия экъечIзава ва уьлкве къутармишзава. Амма чина 17 миллион кас коммунистарни, армияни, МВД ва КГБ-ни бейтереф яз, кисна ацукьна. Нетижада сад тир уьлкве чукIурна, миллионралди инсанар гъарикIарна, халкь кесибвиле туна.

Эгер Советрин Союз амайтIа, къе            дуьнь­я­дин гьалар, къамат масад тир. Югославия, арабрин уьлквеяр барбатIиз, Наджибулладин, Чаушескудин, С.Милошевичан, С.Хусейнан, М.Каддафидин чанариз къаст ийиз тадачир. ИГИЛ-ди майдандиз экъечI­дай жуьрэт ийидачир. США-дивай гзаф уьлквейра “хъипи-яру революцияр” кьиле тухуз, Украинада миллетчивилин цIай-гум тваз, Россиядал “санкцияр” лугьудайбур илитIиз жедачир. СССР дуьньяда вири ре­кье­рай виликди фенвай сад лагьай держава, халкьдин яша­йиш­дин дережани винизди жедай. Америкадивай, къе хьиз, вич икьван ягьсуздаказ, эдебсуздаказ тухуз алакьдачир ва икI мад.

Вучда кьван, къе Россияни сад, битав, къудратлу уьлкве яз акуна такIан чIулав къуватар ава. Абурувай чпин чIуру ниятар кьилиз­ акъудиз тахьун патал чун мадни тупламиш, къуватлу, мукъаят хьун, барут датIана кьуран­­­ваз хуьн чарасуз я. Къуй уьлкведа, вири дуьньяда ислягьвили, гьахълувили агъавалрай!

Шихмурад Шихмурадов