ВОЗ-дин (Всемирная организация здравоохранения) къарардалди гьар йисуз 1-декабрь СПИД-дихъ галаз женг чIугвадай югъ яз къейдзава. И йикъан вилик зун Дагъустан Республикадин СПИД-центрадин духтур Жалал Ризвановахъ галаз гуьруьшмиш хьана ва адавай и хаталу азардикай суьгьбет авун тIалабна.
— СПИД саки виш йис идалай вилик Африкада малум хьайи гзаф хаталу азар я. Адакай неинки чи республикада, гьакI Россиядани виликрай хабар авайди тушир. Ам 1981-йисуз РагъакIидай патан Европада, 1985-йисан июлдиз дуьньядин 40 уьлкведа малум хьана. Россияда анжах 1987-йисан мартдиз ахьтин азар акатнавай 1 кас дуьздал акъатна. Адалай инихъ СПИД-ди йисалай-суз гегьенш камар къачуз башламишна. Гьа икI, 1997-йисалай ада Дагъустандални “гьужумна”. Къе арадал атанвай гьалари республикадин здравоохраненидин министерстводикни къалабулух кутунва.
Дугъриданни, махсус вирус (ВИЧ — вирус иммунодефицата человека) себеб яз галукьзавай СПИД гзаф хаталу, инсанар телеф хьунал гъизвай азар я. ВОЗ-дихъ авай делилралди, дуьньяда СПИД-дик азарлу хьанвай 90 миллион кас малум я. Абурукай 42 миллиондив агакьна кьенва. Дуьньяда гьар юкъуз 105 агъзур касдик и азар акатзава, йикъа 6000 кас рекьизва. Россиядин Федерацияда и азар акатнавай 1 миллионни 300 инсан ава, абурукай 270 агъзур кас кьенва. Дагъустандани и жигьетдай гьалар са акьван пайгарбур туш — 3200 кас регистрация авунва, абурукай 740 кас кьенва.
- Жалал Мегьамедович, СПИД акьван хаталу хьунин себеб вуч я?
— Хаталувал адакай ибарат я хьи, ам акатай инсандиз хабарни тахьун мумкин я. Кьвед лагьайди, сагъардай дарманар саки малум туш. Гьавиляй СПИД-дихъ галаз зарафатарна виже къведач, ам азраил хьиз я — СПИД квай инсан рекьизва! Пуд лагьайди, адан вирус квай инсандиз яргъалди (4-5 вацралай 4-6 йисалди) хабар жезвач.
Гила азардин лишанрикай. Лимфоаденопатия — яни гардандин, кешерин, хъуьчIерин патар — кIанер (цIумаруфар) са жуьре дакIвада, яргъал вахтунда ифинар акьалтда, геждалди къен фида (диарея), йифен вахтунда гьекь акъатда, яхун жеда. Гзаф дуьшуьшра (60% — 80%) СПИД-дик азарлубур махсус (пневмоцистенный) стIалжем хьанвайди хьиз аквада. Центральный нервийрин къурулуш харапI хьунни СПИД-дин лишан я.
Азар акатунин рекьер гьихьтинбур я лагьайтIа, СПИД-дик азарлу ксарихъ галаз месин алакъайра хьун, гьахьтин азар квай касдин иви ягъун, и азар квай дидеди аял хун. Идалайни гъейри, азарлуда ишлемишзавай михьивилер хуьдай шейэр ишлемишайлани азар акатун мумкин я.
— Гьайиф къведай кар ам я хьи, и азардик жегьил чанар гзаф пуч жезва. Чебни — чагъинда, 18-35 йисарин яшара авайбур. Гзаф вахтара — анжах эвленмиш хьанвайбур! Эгер виликрай и азар наркоманар себеб яз чкIизвайтIа, гила и жигьетдай сад лагьай чка месин алакъайри кьазва. Анжах тек са алай йисуз ихьтин са шумуд дуьшуьш малум хьанва.
Гзаф хаталу тир чалкечир дишегьлияр ахтармишдай касни авач. Алатай асирдин 90-йисарилай инихъ кардик акатай махсус гьамамрани ресторанра, мугьманханайрани хсуси кIвалера чIуру рекье авай дишегьлийри чпин девран гьалзава. И кардикай полициядиз, таксистриз ва масабуруз хабар ава. Амма (?)…
Пата-къерехдиз физ хквезвай жегьилриз талукь месэлани хцидаказ вилик акъвазнава. Абур ахтармишдай касни авач. Яшамиш жедай, хизан кIвачел акьалдардай пул къазанмишиз хаталу регионрик акатзавай Москвадиз, Екатеринбургдиз, Самарадиз, Питердиз ва маса регионриз (зун гьеле гьар йисуз къецепатан уьлквейриз физ-хквезвайбурукай рахазвач) физ-хквезвай жегьилар хаталувилик ква.
Къейд ийин, эвленмиш жезвай жегьилар (абурук СПИД квани-квачни чирун патал) ахтармишуниз мажбурдай закон гилани кьабулнавач. Гуьгьуьллудаказ и кIвалах ийизвайбурни сад-кьве кас я. Амма свас кIвачел залан хьайила, дишегьлийрин консультацийриз фейила, ахпа диде-бубайрай гьарай акъатзава.
- Бес и тIегъуьндин вилик пад гьикI кьада?
— И важиблу месэла тек са медработникрал вегьена виже къведач. СПИД-дин хаталувиликай инсанар, иллаки жегьилар, вири жуьредин такьатрикай (радиотелевидение, газет-журнал, Интернет…) менфят къачуна, хабардар авуна, гъавурдик кутуна кIанда. Школайра, высший ва юкьван образованидин идарайра мукьвал-мукьвал махсус серенжемар кьиле тухун, и кардал вири общественность желб авун лазим я.
- Маракьлу суьгьбет авунай сагърай!
Алаудин Гьамидов
