(Эвел — 14-15-нумрайра)
“Ширвандин Дербенддай яна фидайла, татарри (…) гзаф кьадар мусурманар-лакзар ва динсузар (…) тарашна, телефна. Абуру а уьлквейрин (…) чпин хура акъвазай вири агьалийрин гзаф ивияр экъична” (арабрин автор Ибн-ал-Асир).
Сельджукар гьужумар ийизвай чIавуз Кавказдин дагъларин цIиргъинилай элячIиз алахънай. И цIиргъини Дагъустандин дагълух хуьрер хуьзвай. Амма ягъийривай анилай садрани элячIиз хьанач, абур гьар сеферда элкъвена кьулухъ хъфенай. Сельджукрихъ галаз дявеяр физвай а девир тарихда гзаф писбурукай сад яз гьатнава. Дуьшуьшдай абурун зулумрин шагьидар хьайи арабрин географар пагь атIана амукьнай…
Виликдай Гияр шегьер хьайи мулкарал метрни зур чил акъашайла, цIу канвай къатар винел акъатзава. Чи фикирдалди, и делилди кIеле са шумудра цIай яна кайидан гьакъиндай шагьидвалзава. Гьар сеферда кIеле цIийи кьилелай эхцигзавай.
Гиярвийри ширваншагьрин кьушунрихъ галаз саки зур асирда дявеяр тухвайдакай делилар ава. Абур чарабурун чилерал чпин бинеяр мягькемарнавай туьрквер-сельджукар тир. Чапхунчийри цIийи кьушунар арадал гъизвай ва чпин вилик кеферпата ва дагълара авай мулкар гъиликдай къаст эцигнавай. Чна вилик нумрайриз акъатай паяра къейд авурвал, туьрквер-сельджукар ва ширваншагьрин кьушунар къуватдай аватай Кавказдин Албаниядин кеферпатан часпаррив кьван атанай. Кавказдин дагъларин цIиргъ себеб яз, абурувай чпин рехъ давамариз хьанач. Я абур и цIиргъинилай элячIизни алахънач. Кьушунрин кьилевайбуруз, хейлин женгер тухвана, галат хьанвай аскерар галаз ахьтин четин рекьерай мензилар атIуз тежедайди хъсандиз чизвай.
Юкьван виш йисарин чапхунчийрикай дагъларин цIиргъинилай элячIайди тек са Надир шагь я. Адан кьушунри гьужумдалди, Гияр — дяведин шегьер-кIеле мягькемдиз акъвазнавай. Еке кьушунар галаз лезги чилерал атай Надир шагьдин къуватдин вилик Гияр зайиф хьана, адавай ягъийрин вагьшивилеризни зулумриз дурум гуз хьанач.
Кьурагьрин ва Гияр шегьер-кIеледин арада алакъа авани? Кьурагь Гияр шегьердин амукьайрикай арадал хтанвай хуьр яни? Гьуьжет алай суалар я. Сад лагьайди, малум тирвал, Гиярдин аскерар вири Надир шагьдихъ галаз кьиле фейи женгера телеф хьана. Абур кьейидалай кьулухъ ичIи хьанвай кIеледа са кьадар вахтунда шагьдин вах Сария яшамиш хьана. Чкадин риваятра къейдзавайвал, ам, вичин стха хьиз, гзаф зулумкар инсан тир. Шагьдин кьушунри элкъвена хъфидалди вилик кIеле чилихъ галаз сад авунай.
Бес кIеледин патарив яшамиш жезвай агьалийрин кьисмет гьихьтинди хьана? Тарихдай малум тирвал, Надир шагьди вичи муьтIуьгъарай чкайрай гзаф кьадар сеняткарар Персиядиз хутахна. Гьа жергедай яз, — лезгийрин хуьрерайни. А четин вахтара сеняткаррикай бязибур душманрикай чуьнуьх хьунни мумкин тир. Амма кIеледин къенепата яшамиш хьайи, несилрилай несилрал шегьер чапхунчийрикай хвейи гьич са аскерни къутармиш тахьайди шак алачир месэла я.
Кьвед лагьайди, бязи чешмейрай чир жезвайвал, Кьурагьар Надир шагьди гьужумдалди авай хуьр тир. Вични Гиярдин кIеледиз мукьва яз экIя хьанвай. Ам археолог М.Исакьоваз жагъанвай кIеледиз мукьва вад хуьруькай сад тир. Яни Кьурагьрин къадим бине Гияр ваъ, кIеледин патарив гвай сеняткарар яшамиш хьайи хуьрерикай сад хьун мумкин я. М.Исакьован делилралди, Гияр экIя хьанвай мулкарал гьа кIеледилайни къадим хуьр алай. Гаф кватай чкадал къейд ийин хьи, М.Исакьов гьеле 1947-1948-йисара Гиярдин ва и дереда авай сур маса хуьрерин харапIаяр ахтармишай сад лагьай археолог я. Адалай гъейри, и чкаяр археологиядин жигьетдай мад садани ахтармишнавач. Кьурагьривай рагъакIидай патахъ 4 километрдин яргъа, Кьурагь вацIун чапла пата са хуьруьн, 3 километрдин яргъа Юрхвал тIвар алай мад са хуьруьн харапIаяр жагъана. Кьурагьрин хуьруьвай 3 километрдин яргъа М.Исакьова Кикенхуьр ва Сенгерар тIварар алай мад кьве хуьруьн харапIаяр винел акъудна. Санлай къъачурла — вад хуьруьн. Абур экIя хьанвай мулкарилай адаз сад-садаз ухшар авай юкьван виш йисарин хъенчIин къапарин кIусарни гьатна. Кьурагь тIвар алай хуьр Гияр шегьер-кIеледиз мукьва гьеле XIV асирда хьайидан гьакъиндай Л.И. Лаврован къейдерини шагьидвалзава. Ада кхьизвайвал, Кьурагьрин къванцикай авунвай кьул неинки са Кьурагьрин, гьакIни вири Куьредин тарих патал еке метлеб авай документ я. Ада гьакIни хабар гузвайвал, Мугьаммед Рафиди XV-XVI асирра гьазурнавай хроникада Каралал, яни Куьре жемиятдин тIвар кьунва. 1356-йисуз сифте яз тарихдин ктабра Кьурагьрин хуьре цин регъвер хьайидакай делилар гьатна. 1710-1712-йисарин хронографди хабар гузвайвал, Ибрагьим ширваншагьди (Шейх шагь) 1510-1512-йисара Кьурагьрин хуьр барбатIна. Маса гафаралди лагьайтIа, Надир шагьди гьужумдалди, XVII асирда османрин сиягьатчи Эвлия Челебиди кхьизвайвал, Кьурагьа 1000 кIвал, мискIин, багълар авай, амма базар авачир. “Жуьмя юкъуз инин агьалияр са чкада кIватI жезва, сада-садаз цIийи хабарар гузва. Абуруз къизил вуч ятIа чидач. ГьикI лагьайтIа, ина пулдин алакъаяр авач, инсанри чпиз герек шейэр метягьрихъ дегишарзавай. Хуьре тахминан 10 000 кас яшамиш жезва”, — кхьизва Челебиди. Вири и делилри чун ахьтин фикирдал гъизва хьи, Гиярни Кьурагь сад-садаз мукьва гьа са мулкуна экIя хьанвай. Кьурагьрин хуьре амай кьисайрай малум жезвайвал, Гиярдин кIеледа яшамиш хьайи шагьдин ваха — Сарияди мукьварив гвай хуьрерай акунар алай жегьил гадаяр кIватIзавай. Кьисайра Кьурагьрин ва Гиярдин къуншивални къейдзава. Гиярни Кьурагь сад-садаз мукьва авай чкаяр хьайидал са шакни алач.
(КьатI ама)
Шерибан Пашаева, тарихчи
