РахайтIа, ханди рекьизва, тахьайтIа, — дердини

(Халкьдин мисал)

Лезги хуьрерилай, анрин админист­рацийра кIвалахзавай къуллугъчийрилай мукь­вал-мукьвал СМИ-ра ийизвай тарифар­ акурла, валлагь, стхаяр, заз чи хуьрер къе-пака шегьерриз элкъведайди хьиз жеда. А «цIалцIам» макъалаяр кIелайла, куьн чIа­лахъ хьухь, такабурдин гьиссери къуьнер гьяркьуь авуна, жув са чипIинин кьакьанарзава. РикIелни тадиз дуьньяда акун кьисмет хьайи иер чкаяр хкведа, вилерикайни чIагай паркар, къир цанвай михьи куьчеяр карагда. Югъ-йиф талгьана, датIана жибиндизни зарар гуз, зегьмет чIугвазвай а хуьрерин кьиле акъвазнавай язух регьберризни аферин лугьуз кIан жеда. Амма, гьа шегьерриз элкъвез кIам-шам амай хуьрериз акъатайла, вун ламралай аватайди хьиз амукьда: акваз-акваз аскIанни хъжеда, къуьнерини чпин чка кьан хъийида. ИкI вучиз? Вучиз лагьайтIа, гьинихъ вуна вил вегьейтIани, аквадайди ктIай ни къвезвай хваларни чиргъ чукIурнавай кьацIай куьчеяр я.

Гьикьван рикIиз и гафар кьабулиз кIан­завачтIани, хиве кьуниз мажбур жезва — ихьтин гьалар зи хайи диге тир Гилийрин хуьруьзни хас я. Гьа виринра хьиз, «абаддай халуяр» инани йикъалай-къуз артух жезватIани, хуьруьн гьалар къвердавай агъуз­ аватзава.

Археологрин эгъуьнунри, архиврин документри Гилияр зурба тарих авай хуьрерикай сад тирди субутзава. Эгер кагьулвал тавуртIа, элдин ирсинихъ къекъуьн кеспи тир касдивай адан са шумуд агъзур йисарикай яцIу ктаб кхьиз жеда. Ахьтин тарихчи патал, белки, и зи кхьинрикайни менфят хкатин. ГьикI лагьайтIа, за и гъвечIи макъалада гиливийрин кьилел лап и мукьвал йисара атай крарикай куьрелди кхьизватIани, абуруз шагьидвал кIевелай ийизва.

Гзафбуруз ван тахьана амукьич — СССР-дин вахтунда Ленинан тIварунихъ галай чи совхоз мал-девлет бул авайбурукай, экономикадин рекьяй вилик квайбурукай сад тир. А чIавара районда санани авачир хьтин клубар эвела Гилидал эцигнай. Вижевай «бегьерар» гуз, ина халкьдин театрни кардик квай. Гьевескар артистри, масанризни физ, концертар гудай, тамашаяр къалурдай. Кьуру фурсар туш — хуьр а чIавуз культурадин гъвечIи хьтин макандиз элкъвенвай.

Дегиш хьана девирар, алукьна «перестройкадин» йисар. Гатфарин марфарикди экъечIдай къарникъузар хьиз, садлагьана къуччагъри кьил хкажна. Пайда хьана абур Гилидални. Чебни патанбур ваъ — чкадинбур. Гьуьл хьтин, гьисабна кьиле фин тийир девлетдив ацIанвай совхоз абуру са гъвечIи геренда тараш-парашна куьтягьна. Гьарамдин тIямди кьил элкъуьрайбур гьа идалди тух хьана акъвазнайтIа, низ къайгъу авай. Мад гьинай пад акъуддатIа лугьуз­, къачагъриз элкъвей къуччагърин­ вил хуьруьн юкь­ни-юкьвал хкаж хьана акъвазнавай клубдин дара­матдал ацукьна. Хуруз гъуд ягъиз­, килиг чна квез гьихьтин культу­ра­­дин дворец эциг­датIа лугьуз, нефс акъатайбуру чIехи итимар аялар хьиз алцурарна. Клуб уьцIуьрдай са шартIни гьат тавурла, абур, зилияр хьиз, цлай атанвай кар алачир гъвечIи сварцихъ «галкIана». Гьам багьна кьуна, гьич виш йисузни са шейни тахьана амукьдай гьихьтин дараматдин къван-къванцел тунач. Клубар чукIурдайла, «гишинбуру» эвела адан къавар алудна. Аник квай кьулар, чIулар гьарнихъ ялайдалай кьулухъ абур цлар уьцIуьрунив эгечIна. Гъана чIехи къуватдин «К-700» трактор, вегьена чпи лугьудай свар атанвай цлал гьулдандин симерин яцIу цIил. Анал и тарихдин вакъиадиз килигиз акъвазнавай явакьанрин сивер ахъа хьана амукьнай. Трактордин гез авай еке чархари чил чухваз, улакь къекъерай акъуддай — цал юзадачир…

И цIарар кхьиз­-­кхьиз, зи рикIел аял чIа­вар хквезва. А девирда культура вилик тухун, инсанриз хъсан чирвилер гун государстводин кьилин везифайрикай тир. Гьар юкъуз нянихъ клубда хуьруьнвийривай кинодиз килигиз ва я концертдиз яб гуз жедай. Ара-ара иниз Дербентдай лезги халкьдин театрни илифдай. Иллаки и багьа мугьман атай йикъара югъ няни жедалди рикI акъат­дай. И мярекатриз чакай, аялрикай, сад-кьвед чIехибуру чпихъ галаз тухвайтIани, муькуьбур билетдихъ гудай къад кепек гвачиз, гзаф вахтара ракIарихъ аламукьдай. Клубдин къенез акъатай аялди чинеба, турвакь акъудна, дакIардин хел ахъайдай. Са арадилай къецел аламайбурни вири клубдин къене жедай. Ихьтин гьалар акурла­, киномеханикдиз пис хъел къведай. ЯтIани,­­ «вилер акъатайбур» лугьуз, къурхуяр гудай­тIани, ада чаз артух куьтIдачир. За гила жуван яшарин кьакьандай фикирзавайвал, ам гьукуматди тухузвай а чIаван сиясатдин хъсандиз гъавурда авай кас тир…

Клуб уьцIуьрай югъ — къенин югъ! Концертдиз яб тагана, кинодиз, театрдиз килиг тавуна, ина къе-пака яхцIур йис хъжеда. ПIузни куьсна, «адетар хуьзмач, чIехиди-гъвечIиди чизмач, хатур-гьуьрмет хъийиз­мач…» лугьуз, нарази яз къекъуьналди, туькIуьдай затIни авач. Гьа и жуьреда, театр вуч ятIа чин тийиз, уьмуьр физвай ксаривай еке крар кIан хьунни чи батIулвал я. Кар — кардай, кац дакIардай фена, стхаяр! Куьне айибмир, инал зи рикIиз, шаирдин гафар са тIимил дегишарна, икI лугьуз кIанзава: «Чир хьухь, инсанар, жезмай кьван рикIелайни алудмир — куьне культурадихъ къван агалдарда, ада куьн тупунай ягъ хъийида!». И ибара бине авачир пичIиди хьиз жемир. Абур акьалтIай гьахъ гафар тирди чи хуьре физвай уьмуьрди, вахт акадар тийиз, тес­тикьарзава. Идалайни гъейри, гьа клубар барбатIайвиляй туштIани чидач гьукуматни кIаняй акъатайди…

Кхьизвай темадихъ галаз кьазвай мад са ара рикIел хквезва. Чахъ кIвале сифте акъатай «Крым» телевизор авай. Са кьадар йисара туькIвена кIвалахайдалай кьулухъ ам мукьвал-мукьвал чIур жез хьана. Ара  гуз­, ада, гъуд гьалчайла, вичи-вичелайни кIва­­лах хъийидай. Къуватдин гъавурда такьур арайра ам тартибдик атай устIарди кухтадай. Школада кIелзавай аял яз, эхирни са юкъуз завай лугьун жеда:

— Я дах, и телевизор гьикьван туькIуьр хъийидайди я, ам гадарайтIа хъсан тушни?

— Гадара, хва, ваз ни вуч лугьузва? Сифте, гъана, адан чкадал са цIийиди эциг. Ахпа, тухвана, жуваз гьи хъуртал кIандатIани гадара, — гьич рикIелай тефидай меслят къалурнай рагьмет хьайида.

Кар ана ава хьи, клубар эцигиз эгъуьнай фур зи кIвалерин вилик, куьчедин а пата, къени гьа авайвал амазма. Гьар къецел экъечIдайла, урусри лугьудайвал, «горе-ст­ро­ителрилай» амукьай «савкьат» акваз, зи ри­кIел кIанзни-такIанз дахдин гафар хкведа. Гьадан хьтин гафариз ухшар меслятар хуьруьн инсанри цIийиз арадал атай бизнесменризни къалурнай, амма яб гайи кас хьаначир.

Гъиле пул гьатнамазди, Гитлеран «Барбаросса» хьтин, дворец са йисуз эцигна куьтягьдай план гвайбурун кьил-кьилелай фена. Авайвал лагьана кIанда, эвел кьиляй абур кIвалахрив йигиндиз эгечIнай. Къакъажна гъилер, клубар чилив сад авунмазди, гьасятда хандакIарни яна, са чIехи фурни эгъуьнна. Гьа икI, «гъавурда авайбуру» кIвалахрив рикIивай эгечIзавай ама­­лар авуна, жемятдин вилериз руьхъ кIвахайдалай кьулухъ кьил эцигунрикай михьиз къакъудна. Дарамат хкажиз гъайи кьван шейэрни вара-зара хъувуна. Такьат­рикай рахайтIа, «партиядин пулар» хьиз, абур гьинихъ фенатIа къени садазни ашкара туш.

Гьа и къайдада, чи культурадиз цIай ­ягъайвиляй хуьруьн гьалар, хуьруьн дердияр лугьуз тежер кьван кьулухъ яна. Алай чIавуз я и хуьре, я районда квез, юкъуз­ экв гваз къекъвейтIани, клубдикай гьич цIив­дайдини жагъидач. Гъиле авайди ахъайна, цававайдахъ калтугай хуьруьнвиярни, муг квахьайбур хьиз, къени чеб чпел хквен тийиз­ ава…

Руслан  Керимханов,

Гилийрин хуьр