ЧIалан месэлаяр, иллаки кхьинрин къайдайрихъ галаз алакъалубур, гьатта орфографиядин гафарганар, къайдайрин сводар аватIани, муракаббур яз амукьун, тайин гафарин патахъай веревирдер, гьуьжетар кьиле фин тIебии кар я.
Инал заз “диде-ватан” гаф кхьинин къайдадикай, ам текстера дуьшуьш жезвай тегьеррикай ихтилатиз кIанзава. Дугъри я, газетра, журналра, ктабра и гаф жуьреба-жуьре гьалтзавайвиляй (“диде-ватан”, “Диде-ватан”, “Диде-Ватан”, “диде-Ватан”) гьакъикъатда гьикI кхьин лазим я лугьудай суал арадал атана. Веревирдердай вахтунда гьар жуьре фикирар винел акъатна. ЧIалан къайдайрал амал авурла, зун ихьтин нетижадал атана.
Гафар арадал атунин къанунриз фикир гайитIа, им кьве диб (гаф) эхцигна арадал атанвай сложный гаф я. Яни “диде-ватан” гафар ваъ, гаф я. Кьведакай са гаф хьанва.
ЧIалан илимда кьве ва я адалай гзаф дибрикай сложный гафар арадал гъунин къайдадиз эхцигун лугьузва. Ихьтин сложный гафар морфологиядин жигьетдай чпихъ барабарвал авай, дибар чIалан са паюниз талукь жезвай простой гафар (дибар) сад-садал эхцигуналди арадиз къвезва. Месела, фин-хтун, дуст-душман, фикир-фагьум, тIал-квал, хийир-дуьа, йифиз-юкъуз…
Къейд ийиз кIанзава, “диде-Ватан”, “Диде-Ватан” вариантар гъалатIдинбур яз гьисабдай делил ава. Фикирдай акъуд тийин: дефис юкьва гьатзавай сложный гафар, эгер абур хас существительнияр (инсандиз, географиядиз талукь тIварар) яз хьайитIа, гьа дуьшуьшра кьве пайни чIехи гьарфунилай кхьизва. Месела: ДаркIуш-Къазмаяр, Санкт-Петербург, Буэнос-Айрес ва икI мад. Ихтилат физвай “диде-ватан” гаф арадал гъанвай кьве пайни умуми существительнияр я.
Малум тирвал, “ватан” гаф кхьинра чал гьам чIехи, гьамни гъвечIи гьарфаралди кхьенвай дуьшуьшар гьалтзава. Санлай государстводикай, уьлкведикай ихтилат фидайла, контекстда “Ватан” гаф чIехи гьарфунилай кхьини адан еке метлеб, кьетIен ва вини дережадин мана къалурзава. Амай дуьшуьшра контекстра чIехи гьарфунилай кхьинин лазимвал авач. Месела, эгер за “зи Ватан КIелетрин хуьр я” кхьейтIа, и дуьшуьшда “ватан” гаф чIехи гьарфунилай кхьин гъалатI яз гьисабна кIанзава.
Гьа икI, эгер “диде-ватан” гафуналди уьлкведин зурбавал, адан мана кьетIендаказ гуз кIанзаватIа, илимдин къайдайри “Диде-ватан” кхьиниз “буйругъ гузва”.
Урус чIалан “Родина-мать” келима чи чIалаз таржума авурла, сложный гафунин дибрин чкаяр дегиш жезва. Умуми, сад-садаз барабар паярикай (дибрикай) хьанвай гафар чIехи гьарфунилай кхьинин лазимвал аваз хьайитIа, анжах гафунин сифте гьарф чIехидаказ кхьена кIанда.
Ихтилат фенвай темадай кIел-завайбурухъ тайин фикирар аватIа, кхьин ва чал агакьарун тIалабзава. И ва маса гафар кхьинин къайдаяр какадарзавай, жуьреба-жуьре вариантриз рехъ гузвай дуьшуьшар чи чIала тIимил авач.
Гаф кватай чкадал са фикир мад алава хъийиз кIанзава. Чи газетрани журналра жуьреба-жуьре суваррин, лишанлу йикъарин тIварар кхьидайлани, бязи вахтара са къайдадал амалзавач. Месела, Садвилин югъ — садвилин Югъ — Садвилин Югъ. Ихьтин дуьшуьшра анжах суварин тIварцIин эвел кьиле авай гафунин эвелан гьарф чIехидаказ кхьена кIанзава: Садвилин югъ; Муаллимрин югъ. Урус чIалани ихьтин лишанлу йикъарин, суваррин тIварар кхьидайла, сифте гафунин сифте гьарф чIехиз кхьизва: День учителя. Урус чIалай чи чIалаз ийизвай таржумайра гафарин чкаяр дегиш жезва лугьуз, “югъ” гаф чIехи гьарфуналди кхьин дуьз жезвач.
Ихьтин фикир “Лезги газетдин” 2012-йисан 47-нумрада “РикIел хуьх!” лишандик кваз чапнавай чIалан алим Агьмедуллагь Гуьлмегьамедован теклифрини тестикьарзава. Кьилди къачуртIа, нуфузлу алимди “Садвилин югъ” (“садвилин Югъ” — ваъ), “Дишегьлийрин союз” (“Дишегьлийрин Союз” — ваъ), “Вири дуьньядин миллетрин чIаларин югъ” (“Вири дуьньядин миллетрин чIаларин Югъ” — ваъ) кхьин дуьз тирди къейднай.
К.Ферзалиев
