Кьисметди уьлкведин, дуьньядин гьар гьи пипIез акъудайтIани, инсандин рикI, руьгь, фикир-хиял хайи ерийра жеда, гьикI хьи, абур гьар садаз виридалайни чими, кIани чкаяр, хайи багъри маканар я. Гьар са чкадин, хуьруьн тарих чир хьуни чун девлетлу ийида, руьгьдай кIубанарда. И кар ва несилрин вилик жавабдарвал аннамишнавай камаллу ксари чпин ерийрикай итижлу ктабар-намеяр кхьин, майдандиз акъудун шад жедай кар я.

ИкI, ингье чи вилик “Гилан заманадин Гъепцегь-наме” ктаб ква. Ам и мукьвара ООО “Мавел” чапханада 200 экземплярдин тираж аваз акъуднава. Адан автор гьуьрметлу Мукаил Изберович Мукаилов гзафбуруз чида — Гъепцегьрин хуьряй акъат­навай сад лагьай алим, биохимик. До­къуз­пара райондин Филерин юкьван школа, Даггос­университетдин химиядинни биологиядин факультет — Яру диплом къа­чуналди, аспирантура, Моск­вада Морис Тюрезан тIварцIихъ галай лингвистикадин университет, марксизмдинни ленинизмдин университет акьалтIарна. 45 йисалай гзаф вахтунда ДГУ-да, ДГПУ-да, педкадрийрин пешекарвал хкаждай институтда, республикадин профобра­зованидин кIе­лун­­ринни методикадин центрада зегьмет чIугуна. Ам АПО-дин­ член-корреспондент, РД-дин кьилин профобразованидин гьуьрметлу работник я. 1974-1975-йисара Москвада къецепатан чIаларин пединститутда френг чIал чирунал машгъул хьана, ахпа 1975-1978-йисара Гвинеядин меркез Конакридин  политехинститутда студентриз лекцияр кIелна, чирвилер гана. Алимдин гъи­ликай 130-далайни гзаф илимдин макъалаяр, пособиярни прог­раммаяр (гьа жергедай яз кIуьда­лайни гзафбур — ингилис ва френг чIаларал) хкатнава.

Гъепцегьрин хуьруьн тарихдиз, этнографиядиз талукьарнавай адан сад лагьай ктаб 2021-йисан августдиз акъатнай. И ктабда улу-бубайрин уьмуьрдикай, зегьметрикай, игитвилерикай, хайи хуьруьн къадим тарихдикай, гьакIни “пе­рестройка” лугьудайдал къведалди девирдин ва­къиайрикай, крарикай, Ватандин ЧIехи дяведа ­иштиракай гъепцегьвийрикай ва икI мад суьгьбетнава.

Хуьруькай кьвед лагьай ктаб кхьин гьикI кьетI авурди ятIа, гьа кардикай авторди икI лугьузва: “Сифте ктабдикай гзафбурулай чарар ата­на. Хуьруьнвийриз ам бегенмиш хьанва. Абуруз за ктаб мадни гегьеншарун, кIвалах давамарун кIан­зава. Гьакъикъатдани, за кIватIна­вай гзаф документар, делилар сад лагьай ктабда ишлемишнавачир. Гьавиляй ингье кьвед лагьай ктабни майдандиз акъатна…”

382 чиникай ибарат, пар квай цIийи ктабда ихьтин кьилер ава: “Гъепцегьрин тарихдинни этнографиядин характеристика”, “Гъепцегьар — советрин чешнелу хуьр”, “Социализмдилай — капитализмдал”.  Ктабдиз сифте гаф РД-дин халкьдин писатель гьуьрметлу Гьаким Къурбана кхьенва.

Гьам дагълара авай хуьр, гьамни цIийи Гъепцегьар, гьакI анин хейлин агьалияр чазни чида. Са кьадарбурухъ галаз Докъузпара райондин Филерин юкьван школада са йисара кIелна. Гъепцегьар, дугъриданни, гьам тарихдин, гьам медениятдинни яшайишдин, виш йисарин баркаллу адетрин девлетлу макан я. Зегьметдал, жуьреба-жуьре рекьерай дерин чирвилер къачунал, музыкадал, илимдал ва техникадал абурун гзаф рикI ала. Авторди ктабдин сифте кьиле къейдзавайвал, Гъепцегьрин, гьакI Кьиблепатан Да­гъус­тандин гзаф хуьрерин къадим тарих чирунал, гьайиф хьи, машгъул хьанвач. Гъеп­цегьвияр гьам уьлкведин гзаф пипIера, гьамни дуьньядин са жерге уьлквейра яшамиш жезва. Гьина зегьмет чIугвазватIани, абурун рикI, руьгь, чпин багъри ерийра ава.

Ктабдин 1-кьиле топонимиядихъ галаз алакъалу  риваятар, кьисаяр ганва, са жерге терминар, алцумунин рикIелай алатнавай гафар ачухарнава. ГьакI тарихдиз талукь хейлин делиларни гъанва.  Булахризни са шумуд чин талу­кьарнава. Мугьман кьабулдай тавханадикай, парталрикай, берекатдиз — фаз гьуьрмет авуникай, ме­хъер-межлисрин адетрикай, мисалрикай — мискIалрикай кхьенвай чинарни еке итиж авуналди кIелиз жезва. Ктабдин кьвед лагьай кьил — “Гъепцегьар — советрин чешнелу хуьр” кIе­лайла, Октябрдин инкъилабдикай, граждан дяведикай, Дагъустандиз автономия малумаруникай, хуьруьн майишат, образование, культура вилик финикай,  коллективизациядикай, уьлкве индустраилизация авуникай, хуьре колхоз арадал атуникайни анин сифте председателар хьайи ксарикай, хуьруьн тухумрикайни магьлейрикай чир жезва.

Ватандин ЧIехи дяведин цIай галукь тавур хизан бажагьат ама. Авторди къейдзавайвал, хуьре а йисара хьайи вакъиайрикай, гъепцегьвийрин гьунарлувилерикай, магьрумвилерикай кьилдин ктаб кхьиз жеда. Хуьряй дяведиз 210 кьегьал фена. Абуру са жерге фронтра, гзаф шегьерар азад авунин женгера иштиракна. Гьайиф хьи, 110 касдиз хайи ерийрал хтун кьисмет хьанач.

Гъепцегьвийрикай — бажарагълу музыкантрикай, Гуьлмет Агъаметован музыкальный хизандикай чими келимаяр кхьенва. Мегьарамдхуьруьн районда ЦIийи Гъепцегьар — аваданлу еке хуьр арадал атун — им кьилдин кьетIен тарих я лугьуз жеда. Къараткенри кьунвай, яд авачир чилел гъепцегьвийри еке зегьметар чIугуна. Виш гектарралди чилер багъларизни ципицI­лух­риз, магьсулрин, салан майвайрин кьакьан бегьерар вахчудай никIе­ризни бахчайриз элкъуьрна. 1966-йисуз колхоздикай “Муктадирский” совхоз хьана. И кIвен­кIве­чи майишатди Белиждин станциядилай Урусатдин шегьерриз емишривни салан майвайрив ацIанвай низ чида гьикьван вагонар рекье тунатIа! Эхь, бул бегьерар къачузвай, чIехи берекатар, гьар са хиляй кIвенкIвечияр зегьметдин зарбачияр авайди тир  Советрин девирда. Гьавиляй а вахтарикай авторди чими келимаярни гзаф кхьенва.  Багъманчи Къизбес Имамовадин, уьзуьмчияр — Шарафудин Мурадалиеванни Гьажибала Таибован, майвачи Эгьлихан Мегьамедовадин, дояркаяр — Ханагъа Салмановадинни Периханум Хударовадин, малдарар — Жалил Меликованни Межид Саркарован ва гзаф маса кIвенкIве­чийрин тIварар вири Союзда машгьур хьанвай. Абуруз орденарни еке тIварар ганай.

Ктабдин пуд лагьай кьил — “Социализмдилай капитализмдал” — ихьтин паярикай ибарат я: “Хуьруьн админист­рация”, “Хуьруьн медениятдин центр”, “Фельдшервилинни акушервилин пункт”, “Почта, почтунин отделение”, “Образование”, “Игит дидеяр”, “Кьилди­-кьилдин чкайра хьайи дявеяр”, “Илим Алим”, “Илимдинни педагогвилин работникар”, “Педработникар”, “Шиират”, “Музыкадин искусство”, “Журналистар”, “Художникар”, “Физкультура ва спорт”, “Советрин ватандикай”.

Аламатдин шей я ктаб, А.Герцена лагьайвал, ктаб са несилди къвезмай несилриз ийизвай руьгьдин веси я. Чи дуст Мукаил Изберовичани вичин къиметлу ктабралди неинки са гъепцегьвийриз, гьакI вирибуруз чи бубайрин, ата-бубайрин къешенг ерияр, чи девлетлу тарих, руьгьдин, марифатдин, медениятдин надир ивирар хуьниз ва мадни артмишуниз эвер гузва. «Гъепцегь-наме» несилар ватанпересар яз тербияламишунин карда хъсан такьат жеда. Эхь, дуьз къейднава Къурбан стхади: “Гъепцегь-наме” авторди вичиз, гъепцегьвийриз, гьакI къвезмай несилризни  хкажнавай надир гуьмбет я. Мубаракрай!

Ш.Шихмурадов