Меркездин — 165 йис
Эхиримжи цIуд йисуз Дагъустан Республикадин меркез Махачкъала шегьердиз атун тавурбур, ина хьанвай кьван дегишвилер акурла, рикIивайни мягьтел жезва. Шегьерди кефердихъни, кьибледихъни, гьатта Тарки-Тау дагъдихъни еримишзава, виликдай баябан дуьзенар, уьленар, куьлуь тепеяр гила зурба дараматар, имаратар, яшайишдин кьакьан кIвалер авай еке-еке магьлейриз элкъвенва. Куьчеяр, гьаятар гегьеншарзава, аваданламишзава. Куьчейра автомашинрин кьадарни са шумуд сеферда артух хьанва. Агьалийрин къуллугъда акъвазнавай кьван алишверишдин кIвалерикай, центрайрикай, туьквенрикай, салонрикай, кафейрикай, ресторанрикай, межлисрин залрикай, къугъунардай майданрикай мад рахамир. Лап чIехи хьанва шегьер. Бязибуру лугьузвайвал, гьар юкъуз меркездиз къвезвай кьван инсанар-мугьманарни фикирда кьуртIа, шегьерда са миллион кас авалда. Ина 60-далай виниз миллетрин векилар яшамиш жезва.
Алай йисуз Дагъларин уьлкведин кьилин шегьердин 165 йис тамам жезва. Яни чи меркездин тарих 1857-йисалай гатIунна. Идал къведалди Тарки-Тау дагъдин ценерив, Каспий гьуьлуькай кьакьанда авай тепедал 1844-йисуз Урусатдин пачагьлугъдин аскерри “Петровское” тIвар алаз военный метлебдин дарамат эцигнай. 1857-йисуз Петровскдиз шегьердин дережа гана ва адал Порт-Петровск тIвар акьалтна. 1921-йисуз шегьердиз Махачкъала тIвар гана. Ам къе Россиядин Федерациядин кьиблепата авай культурадин, экономикадин, промышленностдин, илимдин, туриствилин ва сагъламвилин зурба центр я.
Гьи терефдихъ тамашайтIани, гьи магьледиз фейитIани, цавуз хкаж хьанвай автокранарни, цIикьвед-цIемуьжуьд мертебайрин кIвалерни, пара гуьзелдиз туькIуьрзавай имаратарни, дворецарни, цIийи-цIийи мугьманханаярни, маса дараматарни аквазва. Сел атана, алахьзавай вацI хьиз, алахьзава шегьер, гегьенш жезва адан майданар, гьяркьуь жезва куьчеяр…
1990-2005-йисара Махачкъаладин хейлин карханаяр кIватдай, агалдай чкадал атанатIани, шегьердин администрациядин цIийи регьберар алава карханаяр ачухиз, инвестицияр жагъуриз,карханайрин регьберривай производство гегьеншарун, цIийи шейэр акъудун истемишиз алахъна. Герек чкайра карханайрин регьберарни дегишарна. Нетижада разивалдай крарни арадал атана. Къе Махачкъаладин карханайри гзаф кьадар шейэр акъудзава, вири жуьредин бюджетриз миллионралди пулар гузва, къазанжияр къазанмишзава.
Алай аямдин технологияр кардик кутунал ва цехра гьазурзавай виниз тир еридин продукциядал гьалтайла, «Авиагрегат» акционервилин общество тафаватлу жезва. Виликан машинар акъуддай завод тир ина эхиримжи йисара къецепатан уьлквейрин муьштерийрин арадани чка кьунвай, гьахьтин жуьредин масанра акъудзавай шейэрилай са куьналдини усал тушир продукция акъудзава. Ам Россияда ва СНГ-дин уьлквейрани авиациядихъ галаз алакъалу жуьреба-жуьре шейэр гьазурзавай чIехи карханайрикай сад я. Ина уьлкведа ва дуьньяда сифте яз надир алат — автомобилрин рулдиз регьбервал гудай электроусилитель туькIуьрна акъудна. ГьакI ВАЗ-2123, 1119, 2110, “Москвич”, “Уаз” маркайрин автомашинар, газдин промышленность патални шейэр акъудзава.
Мегьамед Гьажиеван тIварунихъ галай заводдин коллективди целай фидай гимияр ва гимияр расдай, цIивиндин, эцигунрин промышленность, хуьруьн майишат патал электрогидравликадин рулевой машинар, жуьреба-жуьре насосар, ГЭС-риз, ТЭЦ-риз герек тадаракар, нафт ва газ гьялзавай заводар патал трубопроводный арматураяр, кIани патахъ кьвечIилариз жедай металлдин шлангар, халкьди ишлемишдай товарар гьазурзава.
Базардин экономикадин шартIарал амална, маса заводрин продукциядихъ галаз бягьс чIугвадай, муьштерийрин арада игьтияж авай шейэр акъудун патал “Эльдаг”, “Сапфир”, “Дагпродмаш”, “Шуьшедин чIунарин завод”, “Дагтелекомс” ОАО-рин, “Модуль” НПО-дин коллективрини зегьмет чIугвазва. Абурун цехрай яргъара авай тадаракризни радиотехнический къайдада регьбервал гудай системаяр, автоматический радиопеленгаторар, ширеяр ва маса затIар ргадай чанар, сварка ийидай аппаратар, кIарас гьялдай станокар, кIарасдин шейэр, офисар, яшайиш патал мебель, ракьун затIар, радиотелеаппаратар акъатзава.
Эхиримжи йисара меркезда “Алмар Каспиан” ЗАО, “Мараби”, “Дмитров кабель”, “Кристалл-сити”, “Фотон”, “Тюбе” карханаяр ишлемишиз вахкана. Шегьерда кIвалахдай вишералди алава чкаяр тешкилна.
Меркездин промышленностдин къурулушда недай-хъвадай шейэр акъуддай карханайрини аквадай хьтин чка кьазва. Абурук “Махачкъаладаин некIедин завод” ОАО, фан заводар, “Шамхалхлебопродукт”, “Дагъустандин хладокомбинат”, “Старт”, минеральный, ширин ятарин карханаяр акатзава. Мисал яз, 2-нумрадин фан заводди суткада 40-50 тонн фу, 15 тонн булкаяр, са шумуд тоннралди печенияр, макаронар гьазурзава. Абур Россиядин базарризни акъатзава ва муьштерийри тарифни ийизва.
Санлай къачурла, меркездин промышленностдин карханаяр алай вахтунихъ галаз камар къачуз алахъзава ва абурун коллективар шегьердин юбилейни хъсандиз къаршиламишиз гьазур жезва.
Махачкъаладин юбилейдиз талукь мярекатар гьеле июндилай гатIунна. Меркезда мэриядин призар патал “Жаван гъетер” конкурс кьиле фена. Ана музыкальный коллективри, ансамблри, манидарри, кьуьлердайбуру, музыкадин алатар ядайбуру иштиракна. Ирид юкъуз давам хьайи конкурсда жаванри фортепиано, скрипка, гитара, зуьрне, кларнет, далдамар ягъунай, манияр лугьунай, кьуьлер авунай чпин алакьунар къалурна.
Физкультурадин юкъуз юбилейдиз талукьарнавай “Сагълам миллет” лишандик кваз шегьердин гьуьлуьн къерехда спортдин фестиваль кьиле фена. 19-августдилай 30-августдалди юбилейдиз бахшнавай “Тумаждин туп-2022” ачух турнир кьиле фида. Ана 7 йисалай 16 йисал къведалди яшарин аялрин 20-далай виниз командайри иштиракда. КIвенкIвечи чкаяр кьурбурув хъсан призар агакьда.
Шегьердин районра 9-сентябрдилай жуьреба-жуьре мярекатар тешкилзава. Кьилин мярекат 25-сентябрдиз Махачкъаладин Ленинан майдандал жеда.
Хийир Эмиров
