Гьажи Давуд акъвазай эхиримжи чка

Лезги халкьдин машгьур регьбер Гьажи Давуд фаракъатнавай чкадикай

XVIII асирдин эвел кьилер. Шаркь патан Кавказда, экономикадин, диндин ва яшайишдин себебар аваз халкьдин азадвилин гьерекатдал чан къвезва.

А чIавуз и мулкара сефевидри — къизилбашри агъавалзавай. Абур 16 лагьай асирдин сифте кьилера кеферпатан Иранда мягькем хьанай ва ахпа чIехи империя тешкилнай. Чкадин агьалийри еке зулумар, гужар эхзавай. Йисалай-суз артух жезвай налогри ва къизилбашрин гьужумри жемят кесибвиле тунвай. Маса чара амукь авурла, агьалияр дагълариз катзавай.

Амма са кьадар вахтар арадай фейила, сефевидрин са шумуд патал пай хьайи уьлкве йисаралди кIватIай хазинайривайни хуьз хьанач. Курадин дередилай Дербентдал кьван мулкара гьалар дегиш жезвай. Жуьреба-жуьре йисара (гуьгьуьллудаказ ва гужуналди) инриз туьркверин, курдрин тайифаяр куьч хьана. Абурни, сефевидар хьиз, шиитрикай тир. Шегьерринни ханлухрин сердерар абурун арадай хкязавай, хъсан, берекатлу чилерни гьабурун гъиле гьатзавай.

Ихьтин гьалар геждалди давам хьун мумкин тушир. Халкьдин къа­жгъандал звал акьалтна. Тахминан 1707-йисарилай яракьлу восстанияр гатIунзава. Амма чкадин жемятдин гьужумрихъ ахьтин нетижаяр жезвачир.

Тахминан 1710-йисарин сифте кьилера майдандиз, лезгийрин тарихда тунвай гел фикирда кьуртIа, ви­чиз барабарди авачир кьегьал хва экъечIзава. Муьшкуьрви Гьажи Да­вуд. АкьалтIай тешкилатчивилин ала­кьунри, кIеви къастуни, камаллувили адаз, вири къуватар сад­на, халкьдин наразивилин лепе душмандиз акси акъвазардай мумкинвал гана.

Гьайиф хьи, Гьажи Давудан уьмуьрдин иллаки сифте кьиликай чаз са артух чизвач.

Гьажи Давудан женгерин ре­кьикай Урусатдин тарихчийриз ва Шаркь патан Кавказ ахтармишзавайбуруз хъсандиз хабар авай. Адан тIвар Буткован, Герберан, Лопухинан ва маса авторрин кIвалахра гьалтзава. I Петрдин походдин вахтунда Шаркь патан Кавказда лезги халкьдин кьегьал хци кьунвай чкадикай урусрин тарихчи Соловьеван “Урусатдин къадим чIаварилай инихъ тарих” ктабда (18-том) кхьенва.

Туьркверин тарихчи Яшар Башан са акьван машгьур тушир “Суьргуьнда Гьажи Давудан хизан ва уьмуьр” макъаладихъни еке метлеб ава. 2014-йисуз кхьенвай и кIва­лахда гъанвай делилри дяведин майданар ахтармишунин нетижаяр тестикьарзава. Абурукай чун са тIимил геж рахада.

Гьайиф хьи, советрин ва адалай гуьгъуьнин йисара Гьажи Давудакай цIийи делилар, малуматар авай кIвалахар саки пайда хьанач. Илимдин рекьяй тамамди яз гьисабиз жедай кIвалах 2016-йисуз лезгийрин тарихчи Абдулаким Бутаева чапдай акъудна: “Шаркь патан Кавказда Муьшкуьрви Гьажи Давудан регьбервилик кваз арадал атай халкьдин азадвилин гьерекат (XVIII асирдин пудай са сифте пай)”.

2017-йисуз Махачкъалада, “Лотос” чапханада, лезгийрин машгьур писатель ва журналист Муьзеффер Меликмамедова, архивдин материалрикай даях кьуна кхьенвай “Гьажи Давуд” ктабдиз дуьнья акуна­.

Алай вахтунда чавай Гьажи Да­вуд, еке якъинвал аваз, Муьшкуьр магьалдин лежбердин хизандай, ери-бине Дедели (гилан Азербайжан Республикадин Хачмаз район) хуьряй тирди лугьуз жеда. Тарих­дай­ малум тирвал, ам камаллу, гьа­хъвал гвай, къастунал кIеви инсан тир. Агьалийриз ам гзаф кIан­дай, абуру Гьажи Давуд чпин регьбер яз гьисабдай. Гележегда ада авур кьван кIвалахри ам гьакъикъат­дани регьбер тирди тестикьарда.

Тарихдин чешмейра икI тирди субутзавай делилар чаз жагъанач­тIани, Гьажи Давуд диндин рекьяйни нуфуз авай инсан яз гьисабзавай лагьайтIа жеда. “Гьажи”, араб чIалай таржума авурла зияратчи ла­гьай чIал я. Меккадиз гьаждал фейибурун тIварцIихъ “гьажи” акал жезва. А чIавуз гьаждал фин, чи девирдив гекъигайтIа, гзаф четин кар тир.

Идалай гъейри, Гьажи Давуда исламдиз талукь бязи месэлайрай къарарар акъудайдакай лугьузвай бязи делиларни ава. Гьар гьикI ятIа­ни, адакай халкьдиз гьихьтин регьбер герек тиртIа, гьахьтинди  хьунни авуна.

Адан регьбервилик кваз халкьдин азадвилин гьерекат цIуд йисуз давам хьана ва Кавказдин Албания терг хьайидалай кьулухъ сифте яз лезгийрин — суьннитрин сад тир уьлкве арадал атана. Кар алакьдай тешкилатчи, стратег ва дипломат Гьажи Давудалай вичин уьлкведиз зурба пуд гьукуматдин — Урусатдин, Османрин Туьркиядин ва Ирандин — арада регьбервал гуз алакьна.

Итижлу кар ам я хьи, гележегдин гьалар тахминан гьихьтинбур жедатIа виликамаз чизвай сиясатчи Гьажи Давуда са шумудра Урусатдивай куьмек тIалабна. И кар Астрахандин губернатор А.П.Волынскийди император I Петрдиз кхьенвай чарчени къейднава. Амма Урусатдин империяди куьмек гуникай кьил къакъудна.

Гьажи Давуда, вичин терефдаррихъ (союзники) галаз санал (цIа­хурви Али-Султан, къайтагъви Агьмед-хан, къазикъумухви I Сурхай хан), душмандин кьушунрин винел са шумудра тарифлу гъалибвилер къазанмишна. Абурун арада виридалайни кар алайбурукай сад яз, сефевидрин сад лагьай меркез  — Арде­бил муьтIуьгъарун къалуриз жеда.

Гьайиф хьи, Гьажи Давуда арадал гъайи аслу тушир уьлкве яр­гъал­ди амукьнач. 1722-йисуз I Петр Персиядиз походдиз фена. Адахъ Шаркь патан Кавказдин жигьетдай вичин планар авай. И походдин асул метлеб Гьажи Давуд кьиле авай восстание пуьрчуькьарун ва Ирандин шагьдиз куьмек гун тир. I Петрдин 1722-йисан “манифестдин” чи йикъа­рал агакьнавай текстина ихьтин келимаяр ава: “1712-йисуз лезгийрин регьбер Дауд-бег ва къазикъумухви Сурхай шагьдиз — чпин агъадиз акси экъечIна ва Шемахи ше­гьер кьетIи гьужумдалди къачуна…”.

Якъин я, и поход Кавказдин Каспий гьуьлуьз мукьва мулкар муьтIуь­гъарун ва гележегда Урусат Европа­динни Азиядин арада гьуьлуьн алиш­веришдин муькъуьз элкъуьрун патал тешкилнавай. Кьиле­ физвай вакъиайри къалабулух кутунвай Туьр­кияни къерехда акъвазнач, ада Ширвандиз ва Дагъустандиз талукь яз вичин  ихтияррикайни малумарна. Нетижада Гьажи Да­вудан уьлкве­ кьве империядин арада четин гьалда гьатна. 1724-йисуз, Константинополдин икьрардилай кьулухъ, кьве па­тал пайна: шаркь патан мулкар — Уру­сатдин, ра­гъ­акIи­дай патанбур Османрин Империядин гъиле гьатна­.

Тарихди къалурайвал, “чIехи политикадин” итижар себеб яз, лезги халкь кьве патал пай авур им сад лагьай дуьшуьш туш.

Кьисмет ихьтинди хьанатIани, тарихдин вилик Гьажи Давудан лайихлувилер зурбабур я: ам хайи халкьдин кьилдинвал, азадвал хуьз, садалайни аслу тушир сиясат тухуз алахъна. Шаркь патан Кав­каз кьве патал пай авур Урусатдин ва Османрин империйри Гьажи Давуд ва ада арадал гъайи уьлкве гьисаба кьунай.

Гьажи Давудан кесерлувал акьван зурба тир хьи, Османрин султан III Агьмеда адан тереф хуьн гьахълу кам яз гьисабнай. Османрин султанди Гьажи Давуд Ширвандин хандай кьуна. Ам суннитрин регьберрин арада виридалайни кьилинди ва халифдин дережа авай тек сад тир.

Лезги хандин виликан терефдар, Шаркь патан Кавказда еке кесер авай регьберрикай сад тир феодал Сурхай ханди османар Ширвандин кьиле Гьажи Давуд жедалди вич хьунихъ гзаф хийир жедайдахъ инанмишарна.

1728-йисан майдиз Гьажи Давудаз, хизанни галаз, султандин къарардалди османрин Гянжеда авай сердердин патав атун теклифна. Ина абур кьуна ва, Эрзурумдай яна, Родос (бязи чешмейра — Кипр)  островдиз акъудна.

Гьа и девирдилай гатIунна, Гьажи Давудан уьмуьрдикай и мукьваралди са малуматни амачир. Чи машгьур регьбердихъ лезги халкь патал ахьтин важиблувал ава хьи, эхирни майдандиз, сирлу пердеяр алудна, халкьдин игитдин гележегдин кьисмет гьихьтинди хьанатIа чирдайбур пайда хьана.

 Гьуьсен Шагьпазов, ФЛНКА-дин исполкомдин председатель 

( КьатI ама )