Са тIимил йикъар идалай вилик за Да­гъус­тандин бажарагълу музыковед Манашир Якьубован «Мурад Кажлаев» (Махачкъала, 1969) ктаб кIелиз гатIунна. Ктабда авай материалди зун бажарагълу компози­тордин уьмуьрдин жуваз икьван гагьди тийи­жир гзаф делилрихъ галаз танишарна. Идахъ галаз сад хьиз, винидихъ тIвар кьунвай ктабда М. Кажлаеван «Горянка» балетдикайни дели­лар ганва. Кьилди къачуртIа, а ктабдин 11-12-чинра кхьенва: «1968-йисан­ 20-мартдиз С. М. Кирован тIварунихъ галай операдинни балетдин театрдин сегьнедал «Горянка» балет сифте сефер яз къалурна. Пакадин юкъуз «Правда» газетди кхьизва: «И тамаша Ленинан премиядин сагьиб Расул Гьамзатован поэмадин бинедаллаз кхьенва ва ам Дагъустандин сад лагьай милли балет я». Винидихъ тIвар кьунвай газетдай кIелай гафари зун тажубарна ва гъиле къелем кьуниз мажбурна. Мурад Кажлаеван «Горянка» чи республикада сад лагьай балет туширди тестикьардалди вилик чна балетдин жанр дуьньядин медениятда гьикI пайда хьанатIа чирун патал са тIимил тарихдиз вил вегьен.

Дуьньядин винел балетдин «хайи югъ» 1581-йисан 15-октябрь яз гьи­саб­за­ва.­ И юкъуз Францияда Италиядин скрипач ва композитор Бальтазари де Буажьеди (1500-1587-йисар) кхьенвай «Цирцея» тIвар алай балет эцигнай ва и кар дуьньяда еке вакъиадиз элкъвенай. XVII асирдин кьвед лагьай паюна чпин къене балетдин музыкади кьетIен чка кьазвай комедия-балет ва опера-балет хьтин жанраяр арадиз къвезва. Сегьнедин медениятдин тарихда балетди вич кьилдин жанр яз анжах XVIII асирдин кьвед лагьай паюна тестикьарзава. И карни Франциядин балетмейстер Жан-Жорж Новерра (1727-1810-йисар) тур дегишвилери арадиз гъизва.

Россияда сад лагьай балетдин тамаша хьайи немсерин композитор Генрих Шютцан (1585-1672-йисар) «Орфей ва Эвриди­ка» балет пачагь Алексей Михайловичан кIвале 1673-йисан 17-февралдиз къалурнай. Сад лагьай тамашадилай гуьгъуьниз ам сегьнедилай мад са шумуд сеферда къалур хъувунай. И кар Алексей Михайлович рекьидалди (1676-йис) давам хьанай. Пачагь кьейидалай кьулухъ са кьадар вахтунда Россияда театрдинни музыкадин тамашаяр къалурун акъвазарнай. Эгер чун балетдикай, кьилдин жанрдин эсердикай хьиз рахайтIа, Россияда сад лагьай балетдин автор композитор Александр Алябьев (1787-1851-йисар) я. 1827-йисуз адан къелемдикай «Суьгьуьрдин далдам­» тIвар алай балет хкатнай. Сегьнедилайни ам гьа йисан 20-майдиз къалурнай. И делилрин бинедаллаз чавай, са шакни алачиз, Россияда сад лагьай балет кхьей композитор А. Алябьев я лугьуз жеда.

Гила чун чи республикадиз хквен ва Да­гъустандин композиторрикай сад лагьай­ ба­лет кхьенвай кас вуж тиртIа чириз ала­хъин­. Дагъустандиз пешекар музыка сифте яз, гъайиди Готфрид Алиевич Гьасанов­ тирди садазни сир туш. Идалайни алава яз, Да­гъустанда композиторрин Союз, Махачкъаладин музыкадин училище арадал гъунни Готфрид Алиевичан гьунар я лагьайтIани, зун гьич са кIусни ягъалмиш жедач. 1937-йисуз Готфрид Гьасанова «Хочбар» опера кхьена ва и кардалди вичелай гуьгъуьниз къвезмай несилрин композиторриз чешне къалурна. И кар субутарун патал чаз Наби Дагирован, Ширвани Чалаеван, Мегьамед Гьуьсейнован тIварар рикIел хкун бес жеда. 1945-йисуз Гьасанова аялар патал «Къарачач» тIвар алай балет кхьена.

Мурад Кажлаеван «Горянка» Дагъус­тандин сад лагьай милли балет я лугьуниз килигна, зун винидихъ тIвар кьунвай­ «Правда» газетдиз а малумат акъудай касдихъ галаз (гьайиф хьи, газетда а малуматдин автор вуж ятIа къалурнавач) рази туш. Тарихдин делилрай чаз малум жезвайвал, Мурад Кажлаева «Горянка» балет 1968-йисуз кхьена ва сегьнедални ам гьа йисуз эцигна. Готфрид Гьасано­ван «Къарачач» балетдин патахъай ла­гьайтIа, «Социализмдин пайдах» газетдин 1949-йисан 13-апрелдин 36-нумрада­ чапнавай «Дагъустандин лап хъсан композитор» макъалада (автор къалурнавач) кхьизва: «1937-йисуз ада (Готфрид Гьасанова — Э. А.) Дагъустандин сад лагьайди тир музыкадин опера «Хочбар» яратмишна. Ина ада аваррин халкьдин­ музыка гегьеншдаказ къалурна ва гзаф гуьрчег музыкадин шикилар гана. 1945-йисуз юл. Гьасанова «Къарачач» тIвар алаз аялрин балет кхьена». Эгер чна Гьасанованни Кажлаеван балетар кхьенвай йисариз фикир гайитIа, чаз абурун арада къанни пуд йисан тафават авайди аквазва (1945-1968-йисар). Винидихъ тIвар кьунвай газетдин ма­къаладилай гъейри, Гьасанован балет­ чи респуб­ликада сад лагьайди тирди «Лезги газетдин» 2015-йисан 24-де­кабрдиз акъа­тай 52-нумрада­ чапнавай Х. Шай­да­беговадин «Пешекар­ музыкадин бине эцигайди» тIвар алай макъаладини­ тестикьарзава. Кьилди­ къачуртIа, ана кхьенва: «Готфрид Гьаса­нов Дагъус­тандин музыкально-театральный жан­райрин сифтегьан эсеррин авторри­кай сад я. Адан къелемдикай «Хочбар» опера (1937-йис), аялар патал кхьенвай «Къарачач» балет (1945-йис), Ра­сул­ Гьамзатован гафариз кхьенвай «Да­гъус­тандин кантата»… хкатна». И чешмедини чаз Гьасанован балет сифтегьанди тирдан гьакъиндай шагьидвал­зава. Идалайни алава яз, «Къарачач» балет сад лагьайди тирди С. Говорован «Сталинан премиядин сагьиб композитор Гьасанов» (Махачкъала, 1949-йис), машгьур музыковед М. Якьубован «Дагъустандин музыкадин буба» (Махачкъала, 1980-йис), «Готфрид Гьасанов» (Москва, 2010-йис) ктабрани къейднава. Мурад Кажлаеван балетдикай ра­хайтIа, гьи чешмедиз килигайтIани, чаз аквазвайди анжах 1968-йис я. Мисал яз чна винидихъ къалурнавай 1969-йисуз чапдай акъатай Манашир Якьубован ктабдилай гъейри, «Дагъустандин правда» газетдин 2023-йисан 26-декабрдиз акъатай 347-нумрада Мурад Мегьамедович рагьметдиз финихъ галаз алакъалу яз чапнавай некрологдиз вил ягъин. Ана кхьенва: «Тарихдин зурба вакъиайрикай сад 1968-йисуз М. Кажлаева вичин дуст, шаир Расул Гьамзатовахъ галаз адан поэмадин бинедаллаз кхьенвай «Горянка» тIвар алай Дагъустандин сад лагьай милли балет хьана. Ам сад лагьай сеферда С. М. Кирован­ тIварунихъ галай Ленинграддин академиядин (гилан­ Мариинский) театрдин сегьнедилай къа­лурнай». Некролог­дани Кажлаеван балет Дагъларин уьлкведин сад лагьай милли балет тирди къейднаваз акурла, за и кардай кьил акъудун­ патал Дагъус­тандин искусствойрин лайихлу деятель, Дагъустандин композиторрин­ Союздин председатель, композитор Ра­мазан Фаталиеваз зенг авуна­ ва и кардин пата­хъай­ заз малуматар гун тIалабна. Рама­зан Абуталибовичан­ гафарай, М.Каж­ла­еван балет Дагъларин уьлкведин сад лагьай милли балет я лугьунин себеб ам сад лагьайди яз сегьнедал эцигун я. Эгер «Горянка» гьеле 1968-йисуз сегьне­дал эцигнаватIа, Г. Гьасанован «Къарачач» балетдин гьич нотаярни амач. Нота­яр тахьуниз килигна, Готфрид Алиевичан и эсер михьиз чи гъиляй акъатнава лугьунни дуьз туш. Мисал яз, архиврай гилани чи эдебиятдин классикар­ тир Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан ва маса шаиррин эсерар гьат хъийизва. Белки, гьа эсерар хьиз, Г. Гьасанован «Къарачачдин» нотаярни са гьина ятIани «чуь­нуьх хьанва» жеди ва абур чи музы­коведриз гьат хъийидатIа. Р. Фата­лиева Г. Гьасанован балет сегьнедал эцигнавач лугьуз субутза­ва. Гьелбетда, зун композитордин­ и гафарихъ галаз рази­ хьанач, гьикI ла­гьай­тIа, музыковед Ма­нашир Якьубова­ ­вичин «Дагъустандин­ музыкадин буба» ктабдин 102-чина кхьизва: «1945-йисуз­ «Къарачач» бале­тдин хкянавай чIукар пионеррин самодеятельностдин ва фор­­тепианодин триодин аккомпанементдин куьмекдалди сегьнедилай къа­лурнай. Балетдин автордиз, гьелбетда, ихьтин къалурун хуш атанач, я чавайни адаз балет сад лагьай сеферда къалурун я лугьуз жедач». Балет сагъдаказ сегьнедал эциг тавун себеб яз адавай сад лагьайди хьунин «ихтиярар къакъудун», зи фикирдалди, дуьз кIвалах жезвач. Винидихъ ганвай делилрикай менфят къачуна, чавай Дагъус­тандин сад лагьай милли балет Мурад Кажлаеван «Горянка» ваъ, Готфрид Гьасанован «Къарачач» я лугьуз жеда.

Гьуьрметлу дустар! Ша чна гьар са музыкадин эсер вичин чкадал эцигин. И кIвалахди кхьенвай эсердин ва я адан автордин машгьурвал я артухарни ийизвач, я тIимиларни. Готфрид Алиевичан руьгьдиз гьуьрмет авун яз, Дагъустандин сад лагьай милли балет 1945-йисуз кхьенвай «Къарачач» тирди рикIел хуьн. И кIвалах гьакъикъатда тестикьаруник чи республикадин композиторрин Союзди вичин пайни кутунайтIа, ажеб хъсан кар жедай.

Эдуард  Ашурагъаев