Вуч я гьахъвал? Адалатлувал? Дуьзвал? Авайди яни гьахълувал, адалатлувал, дуьзвал? АватIа, гьикI чир жеда абур? Авачирди гьикI чир жеда?..
Ихьтин суалар и мукьвара (27.05.21) ОТР каналдай тешкилай са передачада веревирдзавай. Ам кьиле тухвай журналист Варвара Макаревичалай гъейри ана (студияда) мад кьуд касди (ГД-дин депутат; политолог — илимрин доктор, профессор; протиерей-килисадин къуллугъчи; эксперт-международник) иштиракна. Передачада чи чIехи уьлкведин жуьреба-жуьре пипIерай тир хейлин адвокатри, политикри, писателри, адетдин зегьметчи инсанрини иштиракна. Телефондин зенгералди. Яни вилик эцигнавай суалри желбзавайбур гзаф тир. Гьакьван гзаф ва жуьреба-жуьре фикирарни лагьана.
За кьатIайвал, “гьахъвал”, “адалатлувал”, “дуьзвал” манаяр садрани са обществодани вирибуру сад хьиз я кьабулдай, я вилив хуьдай, я сад хьиз арадал гъиз, тестикьаризни жедай ивирар туш. Ваз гьахъвал, адалат кIанзава. Амма вун гьахълуди, адалатлуди яни? И кар вуна гьикI субутда?..
Зи рикIел халкьдин са мах хквезва. Аслан, Жанавур, СикI санал гъуьрчез фена. Пуда са гав яна. Як гьахълувилелди паюн лазим тир. И кар Асланди Жанавурдал тапшурмишна. Ада вичин саягъ пайна: як алай кьаскьанар, кIулар-вичиз, пакун тIвалар — Асландиз, амайбурни — СикIрез. И кар акур Асланди Жанавурдин кьил кIвачерик вегьена. Гила нубат СикIренди хьана. Ада гавдин вири паяр Асландиз лайихлубур я лагьана, як пуд чкадал пайна. Асланди пакамахъ, нисинихъ, нянихъ недайвал туькIуьрна. “Ихьтин акьул, гьахълувал ваз ни чирна?” — суал гана Асланди.
“И кIурарик аватай Жанавурдин кьили, зи жанаби”, — жаваб ганалдай СикIре…
Им вуч лагьай гаф я? Гьахъ, адалат, дуьзвал тIебиатда, гьакI обществодани гьардаз вичин саягъда чида, амални гьа тегьерда ийизва…
Гьахъ, адалат, дуьзвал авачир общество (государство) низ герек я? ЧкIидачни ам, гьарда санихъ ялиз хьайитIа?
Зи рикIел жуван уьмуьрда (тежрибада) акур бязи “гьахъунин” крарни хквезва. Са касди, вичихъ еке тухум-тара гала лугьуз, тухумдиз гъвечIи тир къуншидин никIин са пай къакъудна. Суддивайни и гьал, гьахъсузвал арадай акъудиз хьанач.
Са маса хуьре, вичин мирес райкомдин чIехи къуллугъчи я лугьуз, вири магьледин рехъ (куьче) гуьтIуь авуна. Цал эцигна, яд (хвал) вичин салай фидайвал авуна.
Мад сада, вич хуьруьн Советдин кьилиз акъатайвалди, са магьледин булахдин яд атIана, вичин кIвализ акъудна. Вич гьахълу тирди субутиз хьана, советвиляй чукурдалди…
Чи къенин йикъара ихьтин “гьахълубур” гьикьван гьалтзава!.. Гьахъ атIун лазим тир судьядив гвай “нажахдин тумни” данади “кьацIурнаваз” жеда…
Ибур уьмуьрда гьар юкъуз гьалтзавай мисалар я. Дуьньядин майданда виридалайни гьахълу “демократия” чпив гвайди яз гьисабзавай ампайри Ливиядани Сирияда, Иракдани Афгъанистанда, санлай вири дуьньяда вуч ийизватIа, чаз аквазва. Россия, Белоруссия, КНР, Иран, маса бязи уьлквеяр “кIудун” патал европавийри ва америкавийри гьамиша “гьахълу” санкцияр (къадагъаяр) илитIиз аквада. Гила Украинани Гуржистан, Польшани Чехия, Прибалтикадин уьлквеяр, чпин “гьахъар” хкIанз, Россиядал элкъуьн лап еке гьахълувал, адалатлувал я лугьузва. НАТО-дин аскеррин хахулри кIур гун еке “адалатлувал” яз гьисабзавай Болгарияда, Эстонияда, Латвияда вуч аватIа чаз аквазва. Лугьумир кьван, а уьлквейра фашистрин ажалдин лагерарни “гьахъ”, “адалат” хуьн патал кардик кутунай…
Чун рахазвай передачада килисадин векил протоиерей социализмдин обществода социальный гьахъвал таъминарун патал кардик кутур “гьар садавай — вичин алакьунриз килигна, гьар садаз — чIугур зегьметдиз килигна” — принцип (къайда) гьахъсузди тир лугьуз субутиз алахъзавай. Гьа са вахтунда “гьахъвал кIан хьун россиявийрин къилихдин бине” я лугьузва. Зегьметдиз гьахълу къимет гузвачтIа, ана гьихьтин къилих, къайда арадал къведа? И суалдиз ада жаваб ганач.
Гуя инсан марифатлу, къанажагълу, руьгьдай михьиди хьайитIа, ана вич-вичелай гьахълувални арадал къведа лугьузвай. Виш, агъзур йисара гьакьван гьахълувилихъ ялиз хьайи россиявияр яраб революцийриз вучиз къарагъайди ятIа?
Тарихдин илимрин докторди пара гьахъсузвилер общество, государстводин къурулуш туькIуьр хьунихъ галаз алакъалу тирди раижна. Дугъриданни, чиновникдин мажиб миллионриз барабар авуна, инсандин марифат, къилих, акьул арадал гъизвай, чирвал ва тербия гузвай муаллимдин мажиб 5-10 агъзур хьун гьахълувал я жал?!
Социализмдин обществода социальный гьахълувал са жуьре кьванни хуьз алахънавай. Гьич тахьайтIа, хсусият вири халкьдинди тирди тестикьарнавай. Закондалди а кар заминламишнавай.
Виридалайни еке гьахъсузвал чил ва адан девлетар кьилдин ксаринди яз малумарун, чил, мяденар, еке карханаяр, вирерни вацIар маса гуз, маса къачуз жедай малдиз (метягьдиз) элкъуьрун тирди и передачада саки вирида сад хьиз раижна.
Россияда эхиримжи 30-40 йисуз кьиле физвай лап еке тахсиркарвилер, инсандин чандиз инсафсузвилелди къаст авун, ивидиз кIур гун, намус-гъейрат хьтин манаяр усаларун — ибур вири гьа чилерни девлетар (хсусият) маса гуз, маса къачунихъ галаз алакъалу тирди гзаф сюжетралди къалурзавай.
Тарихдайни чидайвал, капиталдин асул тIебиат вири пулдихъ маса гун, маса къачун, девлет тарашун я. Адан эхир базарар, цIийи чилер ва мумкинвилер патал дуьньядал цIийи-цIийи дявеяр, мусибатар илитIун я. И кар инкарзавайбуру чеб гьахълу я лугьузва…
Гьахъвал вири терефра — хсусиятдал гьалтайла, зегьмет чIугуна, девлетар (къазанжияр) паюна, яшайишдин игьтияжар (кIелун, кIвалахун, хизан кутун, ял ягъун, сагъламвал мягькемарун ва икI мадни) таъминаруна, сиясатда, государство вич туькIуьр хьуна, ихтиярра, намус-гъейратда — виринра хьун герек тирди и передачадин иштиракчийрини, абуруз яб гайибуруни къейдна.
Заз чиз, чIехи паюнин сад тир фикирдиз вирибуру яб гун герек я.
И передачада къейд авурвал, чун “правовой”, яни законди гьахъвал хуьзвай государствода (къурулушда) яшамиш жезва лугьузватIани, а дережайривай чун гзаф яргъа ава.
Передачада иштиракайбуру чина гьахъунин бинеяр чеб авачирди, парабуруз абур вуч ятIа ерли чин тийизвайди раижна. Государстводи гьахълувилелди, дуьзвилелди, адалатлувилелди яшамиш жедай шартIар яратмишун герек тирдакай гзафбуру чпин фикирар лагьана. Авани чахъ гьахьтин законар, вирибуруз сад тир, вирибуру сад хьиз амалзавай, вирибуру гьуьрметзавай бинеяр, шартIар?.. Эхь лугьуз жедач.
Гьахъ-батIулдикай, арифдар СтIал Сулеймана хьиз, белки, мад садани лагьанвач:
Вуна вун гьахъ лугьуналди,
Ви а батIул гафуналди,
Жуван рикIиз кIан хьуналди,
Аршдик тIуб кя жедайд туш!
* * *
БатIулдаз гьахъ лугьуналди,
Яд гъиз жеч гьич сафуналди,
Йифди — югъди яд гуналди
Кьурай затI ицIи жедайд туш…
Аквазвайвал, гьахъвал, дуьзвал, адалат еке илим я. Вири уьмуьрдалди гьахъвилиз, дуьзвилиз, адалатлувилиз вирибуру сад хьиз къуллугъун герек жезва. Амма ахьтин къурулуш? Ахьтин шартIар ва мумкинвилер? Авай хъсан ирс хьайитIани чирзавани, хуьзвани ам?..
Мердали Жалилов
