Инсанар ва кьисметар. Дугъриданни, и дуьньядал гьикьван инсанар алатIа, гьакьван кьисметарни ава. Бязибуру лугьуда хьи, кьисмет инсандин уьмуьр я: ам жува тешкилни авуна кIанда. Дуьз я жеди, эгер виринра гьахълувили, законлувили, ислягьвили, адалатлувили агъавал ийиз хьайитIа. ИкI жезвач эхир. Де вил вегь: къанунсузвилелди, хаинвилелди къудратлу Советрин Союз чукIуруникди гьикьван инсанрин кьисметриз тIуш гана!.. Миллионралди кесибар къени чеб-чпел хтанвач, уьмуьр сакIани гуьнгуьна гьат хъийизвач. Бес гьикьванбур гьахъни-нагьахъ телеф хьана, гьикьванбурун кьисметар “перестройка” лугьудайдан регъверик регъвена!..

И мукьвара чи редакциядиз Тарумовский райондин Александр Невскийдин станицадай вичин яшар 83 йисав агакьнавай агъсакъал  Адамов  Адам  Рамазанович  атана. Кьи­лел гзаф крар атанвайди, татугайвилери, гьахъсузвилери басмишзавайди, рикI тIушун­завайди, гъам-хажалат акунвайди а касдин чинай, вилерай кьатIуз жезвай. Чи арада яргъалди суьгьбет кьиле фена.

Сифте ада вичин таржумагьал кIелна, ери-би­недикай ихтилатна. Адам 1935-йисан 5-майдиз Кьурагь райондин Урсунрин хуьре дидедиз хьана. Ада вичи рикIел хкизвайвал, буба Рамазана, атлу, ворошиловский лишанчи (стрелок) яз, 20 ла­гьай йисара Дагъустанда Советрин власть гъа­­­либ­ хьун патал женг чIугуна. Владикавказда чирвилер къачудайла, кIаник квай балкIан, трамп­линдилай хкадариз вердишардайла, алукьна,  ­гьайван кьена, аскердин кьилиз хасаратвал хьана, мефтIе­дал иви ацукьна. Операция авуна, ам са гьар-гьал­­ къутармиш хьанай. Хуьруьз 1-группадин инвалид яз хтана. Рамазанахъ орденар, ­медалар ва маса наградаяр авай. Гьайиф хьи, ­кIва­лери цIай кьуникди абурни вири канай. Адакай а чIавуз “Дагъустандин правда” газетда сагъ са чин ацIай макъала чапнай. Гуьгъуьнлай Ра­мазан Адамова Шимихуьруьн советдин пред­седателвиле кIвала­х­на. Аник кьуд хуьр акатзавай.

Ирид йисан школа акьалтIарай Адама1949-йисуз колхозда зегьмет чIугваз башламишна. 18 йис тамам хьайила, паспорт къачуна­, кIвалахиз Ба­кудиз фена. Ана цементдин заводда зегьмет чIугвазвай дагъви гада 1954-йисуз Советрин Армиядин жергейриз тухвана. Ам Балтийский флотдиз акъатна. Кьуд йисуз военный гимида 2-класс­дин машинист-турбинист яз къуллугъна. “Образцовый” тIвар алай гимида ам викIегь, чешнелу аскер тир.

Армиядай 1958-йисуз хтай жегьилди са пешедин иеси хьун кьетIна. ИкI, Дагогнида тракторист-комбайнервилин курсар куьтягьна.

— Дагълух хуьре Фрунзедин тIварунихъ галай чи колхоздиз, — суьгьбетзава  Адам  Рамазановича­, — тракторист-комбайнер герекзавачир, яни­ майи­шатдиз а чIавуз ахьтин техника ерли авачир. Курсар куьтягьна, имтигьанар вахкудайла, чун хьтинбуру вуч авун лазим я лагьай суал вугайла, ­хуь­руьн майишатдин министерстводай атанвай ­векилди “ша Махачкъаладиз, чна куьн лазим ­чкайриз рекье твада” лагьана. ИкI зун 1960-йисуз Къизляр райондин Ал.Невскийдин станицадин ­И.Сталинан тIварунихъ галай колхоздиз акъатна. Ана анжах са вацра кIвалахнай — заз Къизлярдин райсельхозуправленидай эверна ва хабар кьуна:

— Вун комсомол яни?

— Я.

— Техника хъсандиз чизвани?

— Чизва.

— Н.Хрущёван эвер гуналди, шахтерриз куьмекна кIанзава.

ИкI, зун Сталинский областдин Чистяково ­шегьердин (гила Торез шегьер) шахтадиз акъатна, за­бой михьдай рабочийвиле кIвалахиз баш­ла­миш­на­. Шахта куьгьнеди, списатнавайди тир. Гзаф рабочияр анай катнавай. Амма антрацит квайвиляй адалай гъил къачузвачир. ИкI, зун атай са вац­­­ралай, 1960-йисан 6-ноябрдиз, шахтада авария хьана, яни яд квай къав уьцIена — зун чилин къатуник акатна. Къутармиш тахьайбурни хьана. Зун гена са ракьуни хвена, амма кIвач хана, кьилизни хасаратвал хьана. КIвализ 2-группадин инвалид яз хтана.

1963-йисуз зун Чистяководиз медкомиссиядиз фин лазим тир. Хайи кIараб акъуднавай кIвач куьруь хьанвайтIани, шахтада накьвадин къат аватай кьил тIазвайтIани, мад медкомиссиядиз феначир. За жув инвалид яз гьисабзавачир. Гвай кIекIе­царни гадарна. Намусар квай дагъви, иви ргазвай жегьил тир кьван. Къвезвай пенсия къачун тийиз, гьукуматдиз са кьадар пул кьенятна. Жегьилвал ахмакьвал я лугьудайвал, заз алад медкомиссиядиз, ахмакь жемир лугьу­дайбурни хьанай… Мад завай жуван пешедай кIвалахиз хъхьанач.

1974-йисуз Адама, Тарумовский райондин “Октябрдин 40 йис” совхозда механизаторвиле кIвалахни ийиз, Буйнакскдин механический техни­кумни акьалтIарна. Намуслувилелди зегьмет чIуг­вазвай жегьил райсоветдин депутатвиле хкяна. Адан шикил райондин Гьуьрметдин ктабда туна. А ктаб гилани райондин женгинин ва зегьметдин баркалладин музейда хуьзва. Адам гзаф маса наградайризни лайихлу хьана.

Хизанда Адама 11 велед (пуд хвани муьжуьд руш) тербияламишнава. Гьайиф хьи, чIехи хва Магьмудан кьилел еке бедбахтвал атана. Ада милициядин Къизлярдин райотделенида кIвалах­завай. Отделенидин командир тир. “Астрахань-Ма­хачкъала” шегьре рехъ, муьгъ хуьзвай. Тадаракламиш тавунвай постунал 1998-йисан 4-апрелдин йифиз чеченрин боевикри вегьена. Са куьруь  вахтунда какахьай женг кьиле фена. Амма къуватар  барабарбур тушир — боевикар гзаф авай. ИкI, Магь­муд есирвиле кьуна, Чечнядиз тухвана. Гатаз, ягъиз, зулумар ийиз, цIуд вацра дерин фура туна.

— Са шумуд вацралай боевикрин векилри зун жагъурна, — ихтилат давамарзава А.Адамова. — Абу­ру зи вилик шартI эцигна: эгер Махачкъалада дустагъда авай чпин юлдаш, боевик аххъайиз туртIа, зи хва азад хъийида. Зун а чIавуз Дагъустандин кьиле авай М.Мегьамедован патав, ми­нетар ийиз, кьве сеферда фена. Ам рази хьаначир. Гила боевикри завай кьве миллион манат пул гун (выкуп) истемишна. Къайдаяр хуьдай органриз хабар гайитIа, кIвал падда лугьуз, заз къурху гана. Гила вучда? Гьинай къведа заз икьван пул?! Эхирни авай-авачир вири эменни маса гана, буржарни кьуна, фена зун Урус-Мартандиз. Хцел гъанвай гьал акурла, зун шехьна: 90 киллограммдилай гзаф къвезвай адакай амайди са кьал хьтинди тир — 52 кг-дин яхун хьанвай. Чеченри пуд суткада зунни кьуна. И чIавуз заз къурумсахри анжах кьве чашка­ яд тир гайиди, мад са затIни. 1999-йисан 3-февралдиз хкана за Магьмуд кIва­лиз. Кьулан тар, вири беден тIазвайвиляй адавай яргъалди я ацукьиз, я кIвачел акъвазиз жезвачир, ахвар къвезвачир. Кьи­лел атай кьванди ахварай карагзавай. Кьил, гардан автоматдин къундахдив янавайвиляй тIуьн туькъуьниз жезмачир, са гьар гьалда жими-журу, маннадин хапIа недай. 11 йисуз кьван чун ам са­гъар­ хъийиз алахъна, Ростовдиз, Москвадизни тухвана. Гьайиф хьи, куьмек хьанач. II группадин инвалидвал гана. Жегьилзамаз, вахтсуздаказ, 38 йисан яшда аваз, 2012-йисан 3-февралдиз кьена.

Гила зи гьал гьихьтинди ятIа, гьикьван гьахъсузвилер аватIа, куьн килиг, гьуьрметлу ватандашар. За жуван вири уьмуьрда зегьмет чIугуна. Комсомолдин райкомди, шахтерриз куьмек яз, Донецкий областдиз алад лагьайла, зун фена, кIвалахдив эгечIна. Вучда кьван, кьилел дуьшуьш атана, инвалид хьана, а хасаратвилин нетижада зи чапла вилни  буьркьуь хьана. 2003-йи­салай 2014-йисан августдалди зав Украинадай зегьметдиз къабилвал квахьунай пенсия къачузвай. Анлай кьулухъ са кепекни хквезмач. Бес зун къе квекай я? Гьукуматрин векилри рахунар, меслятар авуна, и месэла бес дуьзвилелди гьялайтIа жедачни?

Им сад. Кьвед лагьайди, зи уьмуьрдин юлдаш фад рагьметдиз фена. Хизанда за 11 велед чIехи авунва. Амма “Родительская слава” медаль заз къени ганвач.

Пуд лагьайди. Зи зегьметдин стаж 45 йисаз барабар я. Амма “Зегьметдин ветеран” медаль ганвач. Лугьузва хьи, захъ гуя Россиядин Федерациядин шабагьар авач. Хцин дердина, адаз чараяр акваз, заз шабагьрин гуьгъуьна гьатдай вахт, мумкинвал хьанани кьван?!

Жегьилзамаз кьейи хцин дерт иллаки кьетIенди я. Эгер блокпост дуьзвилелди мягькемарнавайтIа, тадаракламишнавайтIа, боевикривай анин патаривни гатIумиз жедачир. Хва 185 сантиметрдин буй­ авай, къуватлу гада тир. Ада бушвалнач, блокпостунал хьайи куьруь ягъунра ада са шумуд бандитдин рекъвериз автоматдин къундах чуькьвейди я. Вучда кьван, боевикар гзаф авай. Постунал алайбур лагьайтIа, Магьмудни мад са кас. Чечняда фура зулумар авуникди, уьмуьр яргъал тефена­, кьейи Магьмудаз я са шабагь, хизандиз са куьмек ганач, я адан тIвар боевикрихъ галаз женгера телеф хьайибурун списокра авач. Яраб ада шегьре рекьел вичин хсуси гьажикIаяр хуьз къара­вулвал­завайтIа?!..

Ам есирвиляй ахкъудун, боевикрин зулумдикай хкудун, къутармишун патал зун бандитриз кьве миллион манат пул гуниз мажбур хьана. Ам кIватIун патал вири маса гана. КIвал ичIи хьанва. Са кал маса къачудай мумкинвал, такьатни захъ амач. Са истикан нек заз гена къуншийри гузва. Къени завай вири буржар вахкуз хьанвач. Бес зун Россиядин гражданин тушни? Бес МВД-дай, соцкъуллугъри зун хьтиндаз са куьмек гана кIан­дачни? Зун са банкир, девлетлу кас туш кьван. Хва есирвиляй ахкъудун патал пул кесиб кас тир за ваъ, гьукуматди, МВД-ди гун лазим тир. Райондин яшайишдин рекьяй хуьдай къуллугъдизни са шумудра кхьенатIани, анай ичIи гъилди са вуж ятIани къведа, зи гьакIани тIазвай кьил мадни тIарна, хъфида. Соцзащита — им гьакI тIвар паталди (формализм) я. ИкI, са куьмекни я заз, я телеф хьайи хцин хизандиз ганвач. “Социальный государство” лугьузвайдан патай зун хьтиндаз са гьихьтин ятIани дикъет, кваз кьун, куьмек гун лазим тушни бес?!

Адам Рамазановичахъ дердер пара ава. Республикадин Кьилин везифаяр вахтуналди тамамарзавай В.Васильеваз ада чар кхьенва, адахъ галаз гуьруьшдизни физ кIан­зава. Акван ман. Агъсакъалдин рикIик гъалаба ква. Ахвар квахьнава. “Жувал чан аламаз, сад-кьве месэладал хьайи­тIани кIукI гъиз кIанзавай, агакь тийиз кичIезва”, — умумиламиш хъувуна касди вичин ихтилатар.

Къуй садан кьилелни ихьтин крар татурай. А.Адамов хьтинбуруз куьмекун — им мергьяматлувални я, гьам властрин, гьам виридан буржини.

Шихмурад Шихмурадов